درس کلام-کشف المراد استاد ربانی

جلسه 22

بسم الله الرحمن الرحیم

 صفات سلبیه مبتنی بر وجوب الوجود بالذات بودن خداوند
 خداوند حالّ نیست
 متن کشف المراد [1]
 المسألة الثالثة عشرة: في أنّه تعالى‏ ليس بحالّ في غيره‏
 قال: والحلولِ.
 أقول: هذا عطف على الزائد، فإن وجوب الوجود يقتضي كونه تعالى‏ ليس حالًا في غيره، وهذا حكم متفق عليه بين أكثر العقلاء، وخالف فيه بعض النصارى القائلين بأنّه حلّ في المسيح، وبعض الصوفية القائلين بأنّه حالّ في أبدان العارفين.
 وهذا المذهب لا شك في سخافته لأنّ المعقول من الحلول قيام موجود بموجود آخر على‏ سبيل التبعية بشرط امتناع قيامه بذاته وهذا المعنى‏ منتف في حقه تعالى‏ لاستلزامه الحاجة المستلزمة للإمكان.
 بحث در باره صفات سلبیه از خدای متعال بود که همه را مبتنی کردند به وجوب الوجود بالذات. چند صفت را که مبتنی بر وجوب الوجود بالذات بود بیان کردند یکی از آنها توحید واحدی بود یعنی خدای متعال شریک ندارد. یکی دیگر این بود که خداوند مثلی ندارد. دیگری درباره ترکیب بود که می شود توحید ذاتی منتهی به معنای احدیت ذات. چهارمین صفت سلبیه مبتنی بر وجوب وجود بالذات عبارت بود ازضد داشتن . ویکی دیگر هم این بود که مکان ندارد وجسم هم نیست. درادامه می فرمایند در خدای متعال حلول هم راه ندارد.
 دلیل حال نبودن خدای متعال
 حلول عبارت است از این که یک موجودی متکی و قائم وجودی داشته باشد به موجود دیگری و تابع آن باشد. مثل حرارت که وجودش حلول می کند در جسم و جسم می شود گرم ویا برودت یا رطوبت که حلول دارند در شیء دیگری. مثل یک برگ درخت که رطوبت دارد این رطوبت که وجودی است در وجود دیگری مثل برگ حلول کرده است یعنی ذره ذره آن برگ این رطوبت را دارد وهمینطور یبوست وخشکی و گرمی و... .
 این معنای از حلول قطعاً در خدای متعال وجود ندارد واین که خداوند حال به معنی باشد باطل است چون لازمه این صفت ، نیازمندی به مکان ومحل است. زیرا موجود حال قیام بذات ندارد بلکه وجودش به گونه این است که نیازمند محلی است .و نیازمندی و وابسته گی با واجب الوجود بودن نمی سازد.
 قائلین به حلول
 مسیحیان
 برخی از نصاری در باره حضرت مسیح علیه السلام چنین اعتقادی دارند که معتقدند خدای متعال ذات عبد است خدای متعال یا « اب» در جسم مسیح حلول کرده است و درنتیجه حضرت مسیح همان خدای متعال است . یعنی حضرت مسیح قبل از حلول خدای متعال خدا نبود بلکه موجودی بشری بود اما بعد از حلول خدای متعال خدا می شود.
 عرفا ومتصوفه
 عده ای از عرفا ومتصوفه هم قائل اند که خدای متعال در وجود عارف ـ در یک مرتبه ای که قرار می گیرد ـ حلول می کند. مثلا عارف می گوید: اینکه من را دارید می بیند من نیستم بلکه خداست که درمن حلول کرده است. اینان می گویند « لیس فی جبتی الا هو» «لیس فی الدارغیره دیار» اگر مراد جدی از این مطلب داشته باشند نه مراد کنایه ای، پس اینان هم به حلول قائل هستند.
 غلات
 درمورد غلات هم این بحث مطرح ست و در طول تاریخ بوده است که کسانی در حق انبیاء و برخی اولیای الهی غلو کرده اند و گفته اند وجود خداوند مثلا در وجود امیرالمومنین علیه السلام یا دیگر ائمه علیهم السلام حلول کرده است و به الوهیت آن ذوات مقدسه قائل شده اند.
 تأویل حلول درمیان قائلین
 این اعتقادات یا اعتقاداتی است که :
 1. تأویل بردار است و قائلش مقصود جدی از این بیان ـ مثلا «لیس فی جبتی الا هو» ویا اینکه «خدا دروجود امیر المومنین علیه السلام حلول کرده است» ـ نداشته باشد بلکه به صورت کنایی می خواهد علوّ مرتبه انسانی را بیان کند و می خواهد بگوید این انسان در تکامل معنوی وکمالات وجودی آنقدر اوج گرفته است که از تیررس فهم و اندیشه بشر بالاتر رفته است « لایناله غوص الفتن» و کمالات الهی در این انسان تبلور کامل دارد، وبه همین خاطر ما در مورد این انسان این بیان وتعبیر را می آوریم. در این صورت نه تنها کفروشرک لازم نمی آورد بلکه این معانی توحید به معنای نابش می باشد چون دارد مطلبی را بیان می کند که مطلب بالایی است و با این بیان هر ضدیت و دوئیّتی را کنار بگذارد و از یگانگی خدا دفاع می کند.
 در این صورت این بحث مطرح می شود که آیا اینان برای این مقصود ، جایز از این نوع تعابیراستفاده کند یا خیر؟ اصلا مجاز نیست و یا اینکه به صورت مشروط مجاز به بکار گیری این تعابیر هستیم؟
 این بحث دیگری است. نظیر این بحث را در حادث یا قدیم بودن کلام خداوند داشتیم که مثلا شیخ مفید می فرمودند: من اجازه نمی دهم که بگویید قرآن مخلوق است بلکه باید بگویید حادث است و لو کسی هم که بگوید مخلوق است مرادش همان حادث است اما این لفظ مخلوق یک پیشینه بدی دارد واز او سوء استفاده شده است لذا آن را در این مورد نباید بکار بگیرید.
 ممکن است کسی بگوید اگر بکاربردن این تعابیر جایز باشد در جلسات خصوصی و علمی که فهمیده می شود چه چیزی گفته می شود، جایز است نه در مجامع عمومی که باعث گمراهی افراد شود.
 2. تأویل بردار نیست و قائلش مقصود جدی از این بیانات دارد. دراین صورت به کفر وشرک می انجامد.
 به نظرم در بیان متصوفه و عرفا باید عقل گرا باشیم نه ظاهر گرا و این احتیاط را داشته باشیم که بگوییم اینها درضمن اینکه اصطلاح، رمز و کنایه ای از این تعابیر دارند اما این تعابیری که بکار می برند درست نیست و در شأن مجامع عمومی نیست نه اینکه اینها با این بیانات مرادی جدی از حلول دارند و کافر شده اند. ودر واقع باید بگوییم اصل عدم تکفیر است الا ما خرج بالدلیل کما اینکه متدولوژی امام خمینی هم همین بوده است. و اصل را بر صحت می گذاشتند و نزاع ها را نزاع های لفظی می دانستند.
 البته برخی هم ظاهر گرایند و اصل را بر خلاف این می گذارند ومی گویند که این حرف ها همگی باطل و کفر آمیز است الا اینکه خلافش ثابت شود.
 البته جهله از صوفیه ـ مثل جهله فلاسفه یا جهله از فقها که فلسفه یا فقه را نفهمیده اند اما خود را به صورت فیلسوف و یا فقیه و غلط انداز در آورده اند ـ از بحث ما خارج است.
 البته درباره غلات این را بگوییم که فی الجمله کسانی هستند که به آنچه می گویند ملتزم هستند یعنی کسانی به خاطر مقام بالای ایشان، حقیقتا فکر کردند امیر المومنین علیه السلام خداست. ائمه طاهرین هم با این گروه ، برخورد تند داشته اند منتها باز اینجا در مصداق یابی دچار مشکل می شویم و نمی شود همه را غالی بدانیم. بنابراین در مصداق یابی باید احتیاط کرد. در این مورد، جنگ ونزاع های هم رخ داده است. مثلا مرحوم شیخ صدوق استادی دارند به نام محمد بن حسن ولی که قمی هم بودند که ایشان قائل بودند اگر کسی سهو النبی را رد کند غالی است.
 مرحوم شیخ مفید این حرف را نمی پذیرد و می گوید این حرف نشانه غلو نیست. و این حرف با درجه پیامبر سازگارتر است. [2]
 درمسیحیت هم ممکن است کسانی بیایند و کلام مسیحیان ـ که حلول را بیان می کند ـ را تأویل کند و تثلیث را از باب تجلی بداند و مسیح را بشر بداند منتهی یک بشری که دراوج انسانیت به سر می برد. البته این حرف حرف خوبی است اما هر کس در جامعه مسیحیت این حرف ها را زده است ، رد شده است و حرفش را نپذیرفته اند و آنها را به عنوان دگر اندیش و بدعت گذار رد کرده اند.
 خلاصه اینکه حلول در مورد چند دسته مطرح شده است:
 متصوفه که گفتیم باید در مورد این طایفه احتیاط را جاری کنیم و اصل را بر صحت بگیری الا اینکه خلافش ثابت بشود.
 مسیحیت که این بحث در آنجا به نحو جد مطرح است وقائل اند و دلیلش هم این است که هرکس مخالفت کرده است او را رد کرده اند.
 غلات که آنها هم این مطلب را داشته وقائل بوده اند و دلیلش این است که ائمه طاهرین با اینها برخورد شدید کردند و آنها را تکفیر کرده اند . اگر اینها معنای جدی از حلول را قصد نکرده بودند ائمه هم آنها را تکفیر نمی کردند و هر گونه معاشرت با آنها را رد نمی کردند. و از آنها تبری نمی جستند. [3]
 نکته دربیان بعضی عبارات مداحان
 بعضی هم عباراتی دارند در مداحی ها به این صورت که میگویند مثلا حسین الهی ام و زینب الهی ام و قبله من حسین است و... که اینها را نمی توان تکفیر کرد چون اینها از ابین عبارات مراد جدی ندارند بلکه به خاطر بلند بودن جایگاه این ذوات مقدسه یک چنین تعابیر نادرستی را به کار می برند. این کارها موهن است و موجب وهن شیعه و منشاء تهمت و سوء استفاده دشمن و همچنین منشاء افتراء به شیعه می شود؛ اما منجر به تکفیر نیست.
 
 متن کشف المراد [4]
 «أقول: هذا عطف على الزائد، فإن وجوب الوجود يقتضي كونه تعالى‏ ليس حالًا في غيره، وهذا حكم متفق عليه بين أكثر العقلاء، وخالف فيه بعض النصارى القائلين بأنّه حلّ في المسيح، وبعض الصوفية القائلين بأنّه حالّ في أبدان العارفين.»
 وجوب الوجود اقتضی دارد که خدای متعال حال در غیر خودش نباشد و اکثر عقلا در این حکم اتفاق دارند ولی بعضی از مسیحیان به این نظریه قائلند که خدای متعال در حضرت مسیح حلول کرده است و همچنین بعضی عرفا وصوفیه نیز به این نظریه قائلند.
 علامه حلی رحمه الله غلات را بیان نفرمودند .آنها هم قائلند که خدای متعال در وجود ائمه طاهرین علیهم السلام حلول کرده است.
 «وهذا المذهب لا شك في سخافته لأنّ المعقول من الحلول قيام موجود بموجود آخر على‏ سبيل التبعية بشرط امتناع قيامه بذاته وهذا المعنى‏ منتف في حقه تعالى‏ لاستلزامه الحاجة المستلزمة للإمكان.»
 شکی در سخافت و بطلان این نظریه نیست چون معنایی که از حلول متصور و معلوم این است این است که موجودی به واسطه موجود دیگری قیام بکند و تابع او بشود با این وژگی که این موچود هم خودش عرض باشد مثل برودت و حرارت و رطوبت و... که در جسم حلول می کند.
 این معنای از حلول در مورد خدای متعال منتفی است چون این قول مستلزم نیاز و نیاز مستلزم امکان است.
 متن ایضاح المراد [5]
  ذهب بعض النصاری الی حلول الله تعالی فی المسیح... کالنصیریة فقالوا : و لما لم يكن بعد رسول اللّه صلّى اللّه عليه و سلّم شخص أفضل من علي رضي اللّه عنه و بعده أولاده المخصوصون، و هم خير البرية، فظهر الحق بصورتهم، و نطق بلسانهم، و أخذ بأيديهم، فعن هذا أطلقنا اسم الإلهية عليهم‏» [6]
 
 نصیریه این طور گفته اند که خدای متعال در صورت ائمه طاهرین علیهم السلام در وجود آنها حلول کرده است و خداونداست که در دست و چشم و گوش وشکل و ...آنهاست. و برآنها الاهیت اطلاق می شود چون خدای متعال در آنها حلول کرده است.
 آقای شهرستانی در مورد عده ای از نصاری به نام ملکانیه گفته است که اینها هم به این نظریه قائل اند و ایشان گفته است:
 « ان الملکانیة قالوا: إن الكلمة اتحدت بجسد المسيح، و تدرعت بناسوته. و يعنون بالكلمة: أقنوم العلم. و يعنون بروح القدس: أقنوم الحياة. و لا يسمون العلم قبل تدرعه ابنا، بل المسيح مع ما تدرع به ابن. فقال بعضهم: إن الكلمة مازجت جسد المسيح كما يمازج الخمر أو الماء اللبن.» [7]
 ملکانیه قائلند که خدای متعال اتحاد پیدا کرده با جسد حضرت مسیح و ناسوت بشری ، زره ، روپوش و قالب آن لاهوت شده است و مرادشان از کلمه آن جوهر علم است و مرادشان از روح القدس، جوهر حیات است. و علم را قبل از اینکه به قالب حضرت مسیح علیه السلام بیاید ، علم نمیگویند بلکه زمانی به آن علم می گویند که علم بیاید و در حضرت مسیح حلول کند. یعنی علم تلفیقی است بشریت و الوهیت (ناسوت و لاهوت) برخی هم گفته اند که کلمه ممازجت و اختلاط کرده است علم با جسد حضرت مسیح علیه السلام همانطور که شیر داخل آب می شود.
 مرحوم خواجه هم عبارتی در تلخیص المحصل دارند که مرحوم علامه حلی عبارتشان را از این عبارت ایشان گرفته اند ایشان می فرمایند:
 «أقول: ذهب بعض النصارى إلى حلول اللّه تعالى في المسيح، و بعض المتصوّفة إلى حلوله في العارفين الواصلين. و المعقول من الحلول عند الجمهور قيام موجود بموجود على سبيل التّبعيّة بشرط امتناع قيامه بذاته. و الحلول بهذا المعنى محال‏ على واجب الوجود بذاته. فان عنى به غير ذلك فلا كلام فيه إلّا بعد تصوّر معناه» [8]
 
  تکمله در اقوال در وحدت وکثرت در وجود
 تکمله ای که اینجا بیان کردیم بیان دیدگاه ها ست درباره مسأله وحدت وکثرت در وجود که در بحث وحدت و کثرت در فلسفه مطرح است.چند نظریه است در اینکه آیا در عالم وجود کثرت حاکم است یا وحدت و یا اینکه هم وحدت و هم کثرت و اگرهم اینطوراست آیا نسبت بین این وکثرت چگونه است؟
 یکی از این نظریه ها که در حکمت متعالیه مطرح شده این است که بگوییم: دروجود هم وحدت است و کثرت اما نظام هستی اینطوراست که وحدت در کثرت و کثرت در وحدت است و این قول درواقع جمع بین اقوال قبل است که هم کثرات واقبول دارد و هم وحدت را . ایشان قائل اند که حقیقت یک چیز است اما مراتب داردکه مرتبه ای از حقیقت نهایت و شدت حقیقت است و آن هم واجب الوجود است و مراتب دیگراین حقیقت وجود ممکنات هستند که آنها هم دارا ی مراتب هستند.
 پس کثرت در وحدت یعنی تمام این کثرات جلوه های یک حقیقت است و از آن حقیقت بیرون نیست وآن وحدت هم خود را در این کثرات جلوه کرده است.
 پنج نظریه در این باب مطرح است که انشاء الله مطالعه می کنید.
 درمورد نظر فقهی درباره شرک و کفربودن نظریه وحدت وجود باید بگوییم که از نظر فقهی کفرو شرک می رود روی یک موضوع وآن هم این است که مستلزم الوهیت غیر خداشود. اما اگر الوهیتی برای خدای متعال قائل نباشند که دیگر شرک و کفر نیست. شاید بعضی فقها که تکفیر کرده اند درشناخت این موضوع تمییز نداده اند چون مشرب ها متفاوت است و ظاهر گرا بودن یک جور است و عقل گرا بودن یک جور است و اهل ذوق بودن یک اقتضاء دارد. و مانباید همه را به یک دید بنگریم. اما آنچه در اینجا معلوم است این است که حکم ـ قائل به الوهیت غیرخدا باشد و ملتزم به آن باشد مشرک،کافر ونجس است ـ مشخص است که هیچ اختلافی در آن نیست.
 
 خداوند متعال با چیزی اتحاد ندارد
 المسألة الرابعة عشرة في نفي الاتحاد عنه تعالى‏
 قال: و الاتحاد.
 أقول: هذا عطف على الزائد فإن وجوب الوجود ينافي الاتحاد لأنا قد بينا أن وجوب‏ الوجود يستلزم الوحدة فلو اتحد بغيره لكان ذلك الغير ممكنا فيكون الحكم الصادق على الممكن صادقا على المتحد به فيكون الواجب ممكنا »
 دلیل متحد نبودن واجب الوجود با چیزی
 اتحاد هم عطف بر زائد است که گفت «وجوب وجوده یدل علی سرمدیته و نفی الزائد و المثل ... »
 چون وجوب وجود با اتحاد منافات دارد. در بحث نفی شریک گفتیم که وجوب وجود مستلزم وحدت وعدم شریک است اما اگر خداوند با چیزی متحد شود پس آن شیء لاجرم می شود ممکن الوجود د ر این صورت اتحاد هم استلزام وحدت حکم را دارد و حکمی که برای ممکن می آید برای متحد آن نیز می اید و در نتیجه واجب الوجود می شود ممکن الوجود.
 « و أيضا فلو اتحد بغيره لكانا بعد الاتحاد إما أن يكونا موجودين كما كانا فلا اتحاد و إن عدما أو عدم أحدهما فلا اتحاد أيضا و يلزم عدم الواجب فيكون ممكنا هذا خلف.»
 دلیل دیگر اینکه اگر واجب الوجود با غیرش متحد باشد بعد از اتحاد یا آن دو ـ واجب و متحدش ـ دو موجودند همانطور که قبلا بودند که در این صورت اتحاد صورت نگرفته است . و اما اگر هر دو معدوم شدند و شیء سومی حاصل شد مثل اکسیژن و هید روژن که با عث می شود آب پدید آید که اولا در این صورت نیز اتحاد نشد. و در ثانی خلف فرض ـ معدوم نشدن واجب الوجود ـ لازم می اید.
 کاربردهای اتحاد
 متن ایضاح المراد [9]
 یطلق الاتحاد علی الموارد التالیه :
 1. ذات در جای خودش هست اما یک چیزی از اون از بین رفته اما یک چیز دیگر درآن حادث می شود.یک صفتی از او زائل شده اما یک صفت دیگر در او حادث شده است. مثل تبدیل شده به بخار که در این صورت صفت مائیت زایل شده و صفت هواییه گرفته است.
 2. دو چیز با هم ترکیب شوند اما شیء سومی درست شود اما آن صورت با صورت های قبلی متفاوت است واین ترکیب یا حقیقی است مثل ترکیبات عناصر و یا مرکب اعتباری است مثل مرکبات صنعتی مثل ترکیب مصالح ساختمان که ساختمان را تشکیل می دهد.
 3. دو چیز بشوند یک چیز البته نه به معناهایی که گذشت بلکه به معنای اینکه دو ذات از بین برود و یکی از آنها با دیگری متحد شود و ترکیب حقیقی حاصل شود.
 « والاتحاد فی الفرض الاول والثانی...»
 اتحاد به معنای اول و دوم حقیقی نیست و امکان هم دارد . اما این دو مورد در مورد خدای متعال امکان ندارد چون لازمه اینها تبدل در ذات و ترکیب است که در خداوند متعال راه ندارد.اما فرض سوم که اتحا د حقیقی است اصلا امکان ذاتی ندارد مثل جمع النقیضین چون لازمه این قسم این است که واحد، کثیر و کثیر، واحد شود چرا که می گوییم دوتا بوده و همچنان دوتا است واما یکی است به نحو حقیقی و یا برعکس. و حال که محال است اصلا در مورد خدا راه ندارد.
 قائلین به اتحاد
 متن ایضاح المراد [10]
 «من هم القائلون بالاتحاد؟
 1. القائلون باتحاد العاقل والمعقول...»
  قلئلین به اتحاد عاقل و معقول. مرحله یازده نهایة الحکمه می خوانید که بحث علم و عالم و معلوم چیست.
 قال المصنف فی قواعد العقائد:« و قوم من القدماء قالوا كل من تعقّل شيئا تعقلا تاما اتحد بمعقوله ذلك، و إليه ذهب جمع من الصوفية، و ذلك بالمعنى الذي ذكرناه غير معقول.» [11]
 هر کس یک تعقل تامی پیدا کند با معقولش متحد می شود و این هم حرف برخی صوفیه است آن معنایی که ما از اتحاد نام بردیم که دو چیز در عین اینکه دو چیز اند یک چیز اند اصلا نمی شود.
 اقول القول باتحاد العاقل...
 این قول قول منسوب به فرفریوس که از مشایین یونان می باشد ، است .و کتابی هم که مشایین مدح می کنند.ودر زمانش رد کردند و او جواب داد.عده ای از حکما اسلام موافقت کردند و عده ای مخالفت . شیخ الریس رد کردو صدرا می پذیرد.و پرونده این بحث هنوز باز است.
 و علی کل تقدیر فلا ریب
 بنابر هرتقدیر که شکی نیست که اگر مراد از اتحاد این است که دو چیز یک چیز بشوند ، محال است که یک هویت که تقوم دارد به این شی ء واحد دو هویت بشود. چون لازمه این این است که وحدت کثیر و کثرت الواحد لازم می آید.
  اتحاد عند بعض المتصوفه
 این اتحاد شبیه ان است که در حلول نزد بعض متصوفه گفتیم . و نصاری هم همینیطور. عده ای امدند الوهیت الابن را از طریق حلول توجیه کردند و عده ای هم از طریق اتحاد. و اینها هم اگر معنی حقیقیش باشد باطل است.
 خداوند جهت ندارد
 متن کشف المراد [12]
 المسألة الخامسة عشرة في نفي الجهة عنه تعالى‏
 قال: و الجهة.
 أقول: هذا حكم من الأحكام اللازمة لوجوب الوجود و هو معطوف على الزائد و قد نازع فيه جميع المجسمة فإنهم ذهبوا إلى أنه تعالى جسم في جهة و أصحاب أبي عبد الله بن كرام اختلفوا فقال محمد بن الهيثم إنه تعالى في جهة فوق العرض لا نهاية لها و البعد بينه و بين العرش أيضا غير متناه و قال بعضهم البعد متناه و قال قوم منهم إنه تعالى على العرش كما تقوله المجسمة و هذه المذاهب كلها فاسدة لأن كل ذي جهة فهو مشار إليه و محل للأكوان الحادثة فيكون حادثا فلا يكون واجبا.
 این نیز عطف است بر زاید . که قبلا گفتیم وجوب الوجود ید ل علی نفی الزاید... والجهة. واین که جهت ندارد از احکام واجب الوجود است یعنی چون واجب الوجود است جهت هم ندارد. همه مجسمه که قائل به جسمانیت خدایند، جهت دار بودن خدا را قبول دارند و کرامیه د ر این مطلب اختلاف کردند . محمد بن هیصم گفته خدای متعال در بالای عرش است پس دارای جهت است و این هم جهتی است که با آخرش نمی رسید. و بعد بین خدا و بین عرش نیز نامتناهی است. بعضی هم گفته اند که بعد بعد متناهی است. و بعضی هم گفته اند نه تنها متناهی است بلکه چسبیده به فوق عرش. و قول سوم این است که همه این اقول فاسد است. چون جهت دار بودن مساوی است با قابل اشاره بودن و محل اکوان حاد ثه بودن که در این صورت حادث می شود که در این صورت با واجب الوجود بودن نمی سازد.
 والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته


[1] . صفحه 93
[2] . برای بحث بیشتر پیرامون این موضوع ر. ک . به : جلد بیست و پنجم بحار الانوار باب فی الغلو و التفویض که در آنجا مرحوم مجلسی بحث مفصل و جمع بندی کاملی دارند.
[3] . در روایات آمد ه که ائمه فرمودند خدایا ما از این غلت تبری می جوییم همانطور که حضرت مسیح از قائلان به تثلیث یا قائلان به ابن الله بودن مسیح، تبری جست.
[4] . صفحه 93
[5] . صفحه 93
[6] . الملل و النحل ج2 ص 189
[7] . الملل و النحل ج‏1 ص 222
[8] . تلخيص المحصل، ص 261-262
[9] . صفحه 97
[10] . صفحه 98
[11] . قواعد العقائد ص 71 - 72
[12] . صفحه 101