درس کلام جدید - وحی پژوهی و حقیقت نبوت استاد ربانی

جلسه 100

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: خطا ناپذيری قرآن کريم
بررسی شهاب سنگ ها و رجم شياطين توسط آنها 
سخن درباره يکی ديگر از شواهدی بود که آقای سروش بر خطاپذيری قرآن کريم بيان کرده بود. مرحوم علامه درباره آياتی که مساله شهاب های آسمانی و رجم شياطين توسط آنها بيان کرده فرمودند: آنچه قرآن کريم در اين باره مطرح فرموده از باب تمثيل است. شيوه قرآن کريم اين است که مطالب برين، و عرشی را برای اينکه برای انسانها قابل فهم باشد و برای آنها تقريب به ذهن ايجاد کند، در قالب تمثيلهايی که برای مردم مانوس تر است می ريزد. ايشان بر اين مطلب شاهدی نيز بيان می کنند و آن سياق کلام است. ايشان می فرمايند: در صدر سوره صافات سخن از ملائکه خصوصا ملائکه رساننده وحی است. بعد از آن مساله سکونت ملائکه در آسمان و رجم شياطين توسط آنها به ميان آمده است. اين سياق نشان می دهد که مراد از آسمان در اين آيات، عالم ملکوت است نه آسمان مادی. کلام ايشان چنين است: « و يحتمل- و الله العالم أن هذه البيانات فی كلامه تعالى من قبيل الأمثال المضروبة تصور بها الحقائق الخارجة عن الحس فی صورة المحسوس لتقريبها من الحس و هو القائل عز و جل: ﴿ وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ﴾ العنكبوت:- 43. و هو كثير فی كلامه تعالى و منه العرش و الكرسی و اللوح و الكتاب و قد تقدمت الإشارة إليها و سيجی‏ء بعض منها.
و على هذا يكون المراد من السماء التی تسكنها الملائكة عالما ملكوتيا ذا أفق أعلى نسبته إلى هذا العالم المشهود نسبة السماء المحسوسة بأجرامها إلى الأرض، و المراد باقتراب الشياطين من السماء و استراقهم السمع و قذفهم بالشهب اقترابهم من عالم الملائكة للاطلاع على أسرار الخلقة و الحوادث المستقبلة و رميهم بما لا يطيقونه من نور الملكوت، أو كرتهم على الحق لتلبيسه و رمی الملائكة إياهم بالحق الذی يبطل أباطيلهم[1]

ارزيابی کلام مرحوم علامه
در عين حالی که کلام مرحوم علامه حاوی نکات دقيقی است اما خالی از مناقشه نيز نمی باشد:
1- ايشان فرمودند مفسرين اسلامی از آيات قرآن در اين باره برداشتی کرده اند که امروزه باطل شمرده شده است. سوال می کنيم کدام برداشت مفسرين است که امروزه باطل دانسته شده است؟ مفسرين درباره حقيقت شهاب سنگ ها چند گروه شده اند: برخی گفته اند شهاب ها خود گونه ای ستاره هستند. برخی ديگر آنها را شعله هايی دانسته اند که از ستارگان صادر شده است. آنچه با سخن دانشمندان امروز درباره شهاب سنگ ها منافات دارد، ديدگاه فلاسفه قديم است که مفسرين آن را قبول نکرده و تنها به نقل قول آن اکتفا کرده اند.
2- با توجه به اينکه از نظر عقل دخالت آسمان دنيا و شهاب ها در مسائل مربوط به هدايت و ضلالت بشر امکان دارد و نيز با توجه به اينکه علم تجربی نيز به دليل اينکه چنين مساله ای خارج از قلمرو و روش معرفتی آن است نمی تواند آن را نفی کند، ديدگاه صحيح درباره رجم شياطين با شهاب های آسمانی اين است که به مدلول ظاهری آيات و روايات معتقد شويم، در عين حال به رجم شياطين توسط فرشتگان از عالم ملکوت نيز اعتقاد داريم. زيرا اين دو مطلب در طول يکديگر و با هم منافات ندارند . همان گونه که تاثير ابر و باد در باريدن باران با تاثير فرشتگان در اين پديده طبيعی منافاتی ندارد .

بررسی نقد آقای سروش بر کلام مرحوم علامه 
1- سروش می گويد: مرحوم علامه گفته است تفاسير مفسران پيشين که مبتنی بر علم هيات قديم و ظواهر آيات و روايات بود، باطل است. اما در کلام مرحوم علامه چنين سخنی نيامده است بلکه در کلام ايشان ديدگاه مفسران به ظواهر آيات و روايات مستند شده است . مرحوم علامه فرموده است « أورد المفسرون أنواعا من التوجيه لتصوير استراق السمع من الشياطين و رميهم بالشهب و هی مبنية على ما يسبق إلى الذهن من ظاهر الآيات و الأخبار أن هناك أفلاكا محيطة بالأرض تسكنها جماعات الملائكة و لها أبواب لا يلج فيها شی‏ء إلا منها و أن فی السماء الأولى جمعا من الملائكة بأيديهم الشهب يرصدون المسترقين للسمع من الشياطين فيقذفونهم بالشهب[2]
2- آقای سروش تفسير يا تاويلی که علامه طباطبايی در اين باره ارائه کرده است را برگرفته از فلسفه اسلامی-يونانی دانسته است در حالی که در کلمات علامه هيچ اشاره ای به ديدگاه فلاسفه نشده و او در اين باره به آيات و روايات استناد کرده است. تفسير يا تاويلی که علامه ارائه کرده مبتنی بر نکاتی است که همگی از قرآن و روايات استفاده می شود:
الف) جهان دارای دو بعد ملک يعنی عالم شهادت و ملکوت يعنی عالم غيب است .
ب) رجم شياطين با شهاب های آسمانی جنبه تمثيلی و نمادين دارد و مقصود رجم شياطين از عالم ملکوت است .
بنابراين نه در کلام مرحوم علامه به نظريه فلاسفه يونانی و اسلامی درباره اين مساله اشاره ای شده است و نه تفسير وی مبتنی بر آن است زيرا همه مقدمات تفسير ايشان مطالبی است که از قرآن و روايات به روشنی استفاده می شود.
3- آقای سروش در نقد تفسير يا تاويل علامه طباطبايی که مقصود از رجم شياطين توسط شهاب های آسمانی را توسط ملائکه در عالم ملکوت دانسته گفته است: «گويا مرحوم علامه فراموش کرده است که تيرها از همين آسمان دنيا به سوی شياطين پرتاب می شوند نه از ملکوت »[3]
اين نقد نيز بر علامه وارد نيست. زيرا ايشان به اين مطلب به خوبی واقف است اما اين مدلول ظاهری را مراد خدای متعال ندانسته و آن را از باب تمثيل می داند.
ديدگاه برخی ديگر از مفسران درباره اين آيات
برخی از مفسران گفته اند: آيات مربوط به رجم شياطين توسط فرشتگان و شهاب های آسمانی از متشابهات قرآن بوده و حقيقت آن را غير از راسخون در علم نمی دانند و لذا بهتر است در اين باره از اظهار نظر خودداری شود. محمد ابن مصطفی مراغی در اين باره می گويد:« فالكتاب الكريم أخبر بأن الشياطين أرادوا أن يختطفوا شيئا من أخبار الغيب مما لدى الملائكة الكرام، فسلّطت عليهم الشهب المشتعلة، و النجوم المتقدة، فأحرقتهم، و لا نبحث عن معرفة كنه ذلك، و لا ننعم فى النظر، لندرك حقيقته، لأنا لم نؤت من الوسائل و الأسباب ما يمكننا من معرفة ذلك معرفة صحيحة، تجعلنا نؤمن به إيمانا مبنيا على البرهان بوسائله المعروفة، و ليس لنا إلا التصديق بما جاء فى الكتاب و أوحى به إلى النبی الكريم، و البحث وراء ذلك لا يقفنا على علم صحيح، بل على حدس و تخمين، لا حاجة للمسلم به للاطمئنان فى دينه، فالأحرى به أن يعرض عنه لئلا يحيد عن القصد، و يضل عن سواء السبيل. »[4]
محمد جواد مغنيه نيز همين ديدگاه را برگزيده است. وی در تفسير آيات 12-8 سوره صافات  می گويد: «  هذه الآية من المتشابهات عندنا، و إن تك من الواضحات عند غيرنا، و فی الخطبة 89 من خطب النهج حدد الإمام (ع) الراسخين بالعلم أنهم الذين يقرون «بجملة ما جهلوا تفسيره من الغيب المحجوب». »[5]


[1] المیزان، علامه طباطبایی، ج17، ص124و125، ط جامعه مدرسین.
[2] المیزان، علامه طباطبایی، ج17، ص124، ط جامعه مدرسین.
[3] وحی نبوی، استاد ربانی گلپایگانی، ص 241، ط پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی .
[4] تفسیر مراغی، محمد ابن مصطفی مراغی، ج14، ص14، ط دار احیاء التراث العربی.
[5] تفسیر مبین، محمد جواد مغنیه، ص 587، ط بنیاد بعثت.