درس کلام جدید - وحی پژوهی و حقیقت نبوت استاد ربانی

جلسه 92

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: قلمرو علم پیامبران الهی
درباره قلمرو علم پیامبران و معصومین ادله عقلیه اعم از کلامی و فلسفی بیان شد. گرچه از ادله عقلیه استفاده نشد که پیامبران در غیر از معارف الهی و مسائل عبادات و شریعت، همه حوادث و مسائل طبیعی و تاریخی را می دانسته اند اما این مقدار اثبات شد که فی الجمله در این حوزه ها علومی را می دانسته اند و یقینا علم آنها از علم مردم عصر خویش بالاتر بوده است. اکنون به بررسی علم آنان از منظر قرآن و روایات می پردازیم .
قلمرو علم پیامبر از منظر ادله نقلی  
الف) قرآن کریم
برخی از آیات قرآن کریم به این مساله پرداخته اند که از این قرار است :
1- در آیاتی از قرآن کریم، واژه «کتاب مبین» بکار رفته است. «ِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في‏ كِتابٍ مُبين‏»[1] منظور از این کتاب، مخزنی است که در آن همه علوم به صورت تفصیلی و بدون ماده وجود دارد. از طرفی در آیات دیگر بیان شده که تنها مطهرون از آن کتاب، آگاهی دارند. «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَريمٌ (77) في‏ كِتابٍ مَكْنُونٍ (78) لا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون‏»[2] و طبق روایات منظور از مطهرون پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت گرامی ایشان هستند . لذا آنان به همه حقایق عالم مطلع هستند.
2- قرآن کریم در آیه ای دیگر می فرماید «وَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ أَحْصَيْناهُ في‏ إِمامٍ مُبين‏»[3]  و همه چيز را در كتاب آشكار كننده‏اى برشمرده‏ايم!. برای اینکه نوع بشر بتوانند از کتاب مبین و لوح محفوظ بهره گیرند خداوند آن را تنزل داده و قرآن کریم تنزل یافته آن است. «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (3) وَ إِنَّهُ في‏ أُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِيٌّ حَكيمٌ »[4] و سپس پیغمبر اکرم (ص) را که حقایق قرآن را می دانند مبین و مفسر آن کتاب قرار داده است. آن حضرت نیز اهل بیت (ع) را مفسر و عدل قرآن معرفی نمودند . بنابراین کتاب مبین اگر بخواهد در اختیار مردم قرار گیرد یکی قرآن کریم است و دیگری عترت پیامبر (علیهم السلام ) است. بر این اساس منظور از امام مبین هم می تواند قرآن کریم باشد و هم اهل بیت عصمت و طهارت.
3- قرآن کریم در سوره نحل می فرماید: « وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَيْ‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمين‏ »[5]  و ما اين كتاب را بر تو نازل كرديم كه بيانگر همه چيز، و مايه هدايت و رحمت و بشارت براى مسلمانان است‏.
در باره اینکه منظور از «کل شی» در آیه چیست، مفسرین دو دیدگاه بیان کرده اند :
الف) مراد از کل شی، چیزهایی است که به مساله هدایت تعلق دارد. دلیل آن نیز قرینه مقامیه و برخی آیات دیگری است. مقام و شان نبی، مقام هدایت و راهنمایی است لذا هر آنچه در این حوزه لازم است به صورت کامل و صحیح در اختیار دارد. آیات دیگری نیز این مساله را بیان می فرماید . آیاتی که قرآن کریم را « هدی لناس» معرفی کرده است. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ »[6]. این مانند آن است که طبیبی کتاب جامعی بنویسد و بگوید هر چه بخواهید در کتاب من هست. روشن است که منظور وی هر آن چیزی است که در زمینه طب وجود دارد. مرحوم طبرسی در مجمع البیان و آلوسی در روح المعانی، ج 14 این دیدگاه را برگزیده اند .
ب) برخی دیگر از مفسرین گفته اند وچهی برای تقیید و تخصیص نداریم. قرآن کریم تبیان هر چیزی است اعم از اینکه مساله هدایت باشد و غیر آن. آنچه مختلف است مراتب فهم مخاطبان آن است . مخاطب بر اساس توانایی خویش برخی از آن را می فهمد و درک می کند.
مرحوم علامه طباطبایی در این باره می فرماید: «و إذ كان كتاب هداية لعامة الناس و ذلك شأنه كان الظاهر أن المراد بكل شي‏ء كل ما يرجع إلى أمر الهداية مما يحتاج إليه الناس في                        الميزان في تفسير القرآن
 اهتدائهم من المعارف الحقيقية المتعلقة بالمبدإ و المعاد و الأخلاق الفاضلة و الشرائع الإلهية و القصص و المواعظ فهو تبيان لذلك كله.»[7] ایشان سپس می فرمایند: قول مشهور این است که منظور از تبیان همه آنچه مربوط به امر هدایت است. اما در روایات این مطلب آمده است که در قرآن کریم علم ما کان و ما یکون وجود دارد. و نحوه آن به این صورت است که برخی آیات مطالب خود را به صورت رمزی بیان کرده که اهلش آن را درک می کنند. بنابراین باید لفظ تبیان را تعمیم داد. «هذا ما ذكروه و هو مبني على ما هو ظاهر التبيان من البيان المعهود من الكلام و هو إظهار المقاصد من طريق الدلالة اللفظية فإنا لا نهتدي من دلالة لفظ القرآن الكريم إلا على كليات ما تقدم، لكن في الروايات ما يدل على أن القرآن فيه علم ما كان و ما يكون و ما هو كائن إلى يوم القيامة، و لو صحت الروايات لكان من اللازم أن يكون المراد بالتبيان الأعم مما يكون من طريق الدلالة اللفظية فلعل هناك إشارات من غير طريق الدلالة اللفظية تكشف عن أسرار و خبايا لا سبيل للفهم المتعارف إليها. »[8]
نکته ای که در اینجا باید یادآور شد این است که آیا از نظر عقلی ممکن است که قرآن کریم در بر دارنده همه علوم باشد یا نه ؟ آری عقل این را ممکن می داند زیرا از جهت قابل خدای متعال، بر هر چیزی دانا و تواناست . از جهت قابل نیز ممکن است.
حضرت آیت الله معرفت در کتاب «التمهید» در مقدمه جلد 6 به این مساله پرداخته اند که آیا در قرآن کریم علوم همه چیز قرار دارد یا ؟
ب) روایات
چند روایت در این زمینه :
1- امام صادق (ع) می فرمایند: «ذَلِكَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ يَنْطِقَ لَكُمْ أُخْبِرُكُمْ عَنْهُ إِنَّ فِيهِ عِلْمَ مَا مَضَى وَ عِلْمَ مَا يَأْتِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حُكْمَ مَا بَيْنَكُمْ وَ بَيَانَ مَا أَصْبَحْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ فَلَوْ سَأَلْتُمُونِي عَنْهُ لَعَلَّمْتُكُم‏»[9] اين نسخه همان قرآن است، از او باز پرسيد، او هرگز به زبان شما سخن نكند، من به ترجمانى از او شما را خبر مى‏دهم كه در آن است علم هر چه گذشته و علم هر چه تا روز قيامت بيايد، قرآن ميان شما حكم است و در هر چه اختلاف داريد بيان قاطع دارد، اگر از من بپرسيد به شما مى‏آموزم‏
2- حضرت امیرالمومنین (ع) در نهج البلاغه می فرمایند «ِ ذَلِكَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ يَنْطِقَ وَ لَكِنْ أُخْبِرُكُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِيهِ عِلْمَ مَا يَأْتِي وَ الْحَدِيثَ عَنِ الْمَاضِي وَ دَوَاءَ دَائِكُمْ وَ نَظْمَ مَا بَيْنَكُم‏»[10] آن- كتاب خدا است- قرآن، از آن بخواهيد تا سخن گويد. و هرگز سخن نگويد. امّا من شما را از آن خبر مى‏دهم. بدانيد كه در قرآن علم آينده است، و حديث گذشته. درد شما را درمان است، و راه سامان دادن كارتان در آن است.
3- امام صادق (ع) در روایت دیگری می فرمایند: «كِتَابُ اللَّهِ فِيهِ نَبَأُ مَا قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا بَعْدَكُمْ وَ فَصْلُ مَا بَيْنَكُمْ وَ نَحْنُ نَعْلَمُه‏»[11] قرآنست كه هر خبرى كه پيش از شما بوده و هر خبرى كه بعد از شما باشد در آنست و داور ميان شما است و ما آن را مي دانيم.
4- و نیز فرمودند « وَ أَنَا أَعْلَمُ كِتَابَ اللَّهِ وَ فِيهِ بَدْءُ الْخَلْقِ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ فِيهِ خَبَرُ السَّمَاءِ وَ خَبَرُ الْأَرْضِ وَ خَبَرُ الْجَنَّةِ وَ خَبَرُ النَّارِ وَ خَبَرُ مَا كَانَ وَ خَبَرُ مَا هُوَ كَائِنٌ أَعْلَمُ ذَلِكَ كَمَا أَنْظُرُ إِلَى كَفِّي إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْ‏ء »[12] من كتاب خدا را مى‏شناسم. آغاز آفرينش و برنامه كائنات در كتاب‏ خدا است. اخبار آسمان، اخبار بهشت و دوزخ، آينده زندگى و گذشته گيتى در كتاب خدا است. من همه اين مسائل را مى‏دانم، گويا كه در كف دست خود مى‏نگرم. آرى خداوند تبارك و تعالى مى‏گويد: كتاب من بيانگر همه پديده‏ها است‏.
5- امام صادق (ع) درباره اهل بیت و قلمرو علم آنها می فرمایند: « نحن و اللَّه نعلم ما في السموات و ما في الأرض و ما في الجنّة و ما في النّار و ما بين ذلك ثمّ قال إنّ ذلك في كتاب اللَّه ثمّ تلا هذه الآية « وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمِينَ.»[13] »[14]
 

[1] انعام/سوره6، آیه59.
[2] واقعه/سوره56، آیه77.
[3] یس/سوره36، آیه12.
[4] زخرف/سوره43، آیه3.
[5] نحل/سوره16، آیه89.
[6] بقره/سوره2، آیه185.
[7] المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 324، ط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[8] المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص 325، ط جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
[9] کافی، مرحوم شیخ کلینی، ج1، ص 61، ط نشر اسلامیه.
[10] نهج البلاغه، سید رضی، خ 158، ص223، ط نشر هجرت.
[11] کافی، مرحوم شیخ کلینی، ج1، ص 61، ط نشر اسلامیه.
[12] کافی، مرحوم شیخ کلینی، ج1، ص 61، ط نشر اسلامیه.
[13] نحل/سوره16، آیه89.
[14] تفسیر صافی، ملا محسن فیض کاشانی، ج3، ص149، ط انتشارات الصدر، به نقل از تفسیر عیاشی.