درس خارج فقه آیت الله نوری

کتاب الصوم

91/02/13

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع : مسئلة : إبتیاع بعقد فاسد
 
  شیخ اعظم انصاری(ره) فرمودند : « لو قبض ما ابتاعه بالعقد الفاسد لم یملکه ، و کان مضموناً علیه » .
  بحثمان در ضمان بود ، ضمان چند عامل و سبب دارد که اولین از اسباب آن اتلاف می باشد : « مَن أتلف مال الغیر فهو له ضامن مباشرةً أو تسبیباً » .
 دومین از اسباب ضمان ، غصب می باشد یعنی استیلاء و تسلّط بر مال غیر : « الغاصب یُؤخذ بأشقَّ الأحوال » .
 سومین از اسباب ضمان که محل بحث ماست آن است که کسی مال دیگری را بغیر إذن او تحت ید خودش قرار بدهد : « علی الید ما أخذت حتی تؤدی إلی صاحبها » که در این صورت بر عهده قابض است که آن مال را به صاحبش برگرداند و اگر از بین رفته در مثلی مثلش و در قیمی قیمتش را به او برگرداند .
 شیخ أعظم انصاری(ره) در باب ضمان اولاً به حدیث علی الید استدلال کردند و ثانیاً به روایات أمه ی مسروقه استدلال کردند که در باب 88 از ابواب نکاح العبید و الإماء ، در جلد 14 وسائل 20 جلدی ذکر شده اند و ما خبر 5 از این باب که شیخ انصاری نیز در کلامش بیان کرده بود را خواندیم ، واما کیفیت استدلال شیخ انصاری(ره) به این خبر اینطور بود که فرمودند : « و یدّل علی الحکم المذکور (ضمان) أیضاً : قوله(ع) فی الأمة المبتاعة إذا وجدت مسروقة بعد أن أولدها المشتری إنّه : « یأخذ الجاریة صاحبها ، و یأخذ الرجل ولده بالقیمة » ، فإنّ ضمان الولد بالقیمة مع کونه نماءً لم یستوفه المشتری (زیرا ولد حرّ نیست) یستلزم ضمان الأصل بطیق أولی » .
 بحثهای زیادی در اینجا وجود دارد ؛ اول اینکه شیخ اعظم سعی کرده که این روایت را برمانحن فیه تطبیق بدهد لذا اصرار دارد که این از باب اتلاف نیست بلکه از باب تلف و ید می باشد و بحث ما نیز در این است که اگر مالی بغیر وجهٍ شرعیٍ ( أی بعقدٍ فاسد ) تحت ید انسان قرار بگیرد این ید موجب ضمان می شود ، فلذا شیخ أعظم انصاری فرموده : « ولیس استیلادها من قبیل إتلاف النماء بل من قبیل إحداث نمائها غیر قابل للملک ، فهو کالتالف ، لا کالمتلف . فافهم » . در واقع شیخ می خواهد بفرماید که این شخص کاری کرده و زمینه ای بوجود آورده که نسبت به صاحبش تلف حساب می شود نه اتلاف زیرا اتلاف آن است که انسان یک چیز موجود را از بین ببرد در حالی که در اینجا اینطور نیست بلکه آن شخص یک کاری کرده که به صاحبش ضرر وارد شده یعنی باعث شده که در رحم آن زن بچه حُرّی بوجود بیاید که قابلیت ملک واقع شدن را ندارد در حالی که اگر جاریه تحت ید صاحبش باقی می ماند می توانست از او یک ولدِ عبدی بوجود بیاورد ، یعنی می توانست از این نماء برای خودش یک مالی فراهم کند پس نسبت به صاحبش تلف می باشد نه اتلاف .
  آقای خوئی فرمودند که این روایات اصلاً مربوط به بحث ما نمی شود زیرا بحث ما در این است که خود صاحب مال مالش را به عقد فاسد بفروشد در حالی که این روایات مربوط به جایی است که شخص غاصب مالی را فروخته است .
 حضرت امام(ره) در ص 384 از جلد اول کتاب بیعشان به کلام محقق اصفهانی در ص 75 از حاشیه مکاسب اشاره کرده فرموده اند : « و قد تشبّث بعض أهل التحقيق لكونه من قبيل الإتلاف ؛ بأنّه يمكن أن يقال : إنّ النطفة و إن كانت من الرجل ، إلّا أنّها كانت مكمّلة بدم الامّ ، و كانت تكوّنها حيواناً بالقوى المودعة في الرحم ، فكان صيرورتها حيواناً من قبل الامّ ، فقد أتلفها الرجل على الأب خصوصاً إذا قيل بتكوّنه من نطفة المرأة ، و كان‏ اللقاح من الرجل . انتهى‏ » .
 چند اشکال به کلام محقق اصفهانی وارد است اول اینکه نطفه زن و مرد دارای یک حیوان و جاندارِ ریز ذره بینی می باشد یعنی در نطفه مرد میلیون ها حیوان مَنوی و ریز ذره بینی به نام اسپرماتاذوئید وجود دارد و بنده نیز در نوشته های قدیمم دارم که در یک بار إنزال متعارف مرد جوان 600 میلیون جاندار ریز ذره بینی در نطفه اش وجو دارد یعنی تقریباً 10 برابر جمعیت ایران ، و اما در رحم زن نیز بعد از پاک شدن از قاعدگی هنگام مقاربت یک تخمچه وجود دارد که بعد آن حیوانات ریز ذره بینی به طرف تخمچه حرکت می کنند و هر کدام از آنها که به آن برسند و با او ترکیب شوند بچه بوجود می آید البته اگر یکدانه وارد شود می شود یک قلو و اگر دو دانه وارد شود می شود دوقلو ، بنابراین هم در نطفه مرد و هم در نطفه زن موجود ریز ذره بینی وجود دارد .
 خوب واما در قرآن کریم نیز در آیه 2 از سوره انسان گفته شده : « إنّا خلقنا الإنسان مِن نُّطفةٍ أمشاجٍ نَّبتلیه فجعلناه سمیعاً بصیراً » که با توجه به روایات موجود و تحقیقاتی که صورت گرفته أمشاج یعنی اختلاط نطفه زن و مرد که در نتیجه اش بچه بوجود می آید .
  ( صحبت های متفرقه : نقل قول استاد از علامه طباطبائی و ایشان از کتاب « انسان موجود ناشناخته » به ترجمه دکتر دبیری ) .
 خلاصه اینکه کلام محقق اصفهانی در حاشیه مکاسب که حضرت امام(ره) آن را نقل کردند برخلاف فرمایش أهل تحقیق می باشد البته مطالب بسیار زیادی در اینجا وجود دارد و امام(ره) نیز اشکالاتی را مطرح کرده اند که بماند برای روز شنبه إن شاء الله... .