موضوع: مسائل مستحدثه/عملیات بانکی /

۱۰) عقد مساقات
یکی دیگر از مواردی که می‌تواند به عنوان جایگزین قرض ربوی در بانک‌ها قرار گیرد، عقد مساقات است.
مساقات، قراردادی است که طی آن فردی که صاحب درختان میوه و مانند آن است، آنها را برای مدتی در اختیار دیگری (باغبان) قرار می‌دهد تا به آنها رسیدگی کند (مثلاً آبیاری نموده و آنها را پرورش دهد) و هردو در محصول به دست آمده، به نسبتی که قرار می‌گذارند، شریک باشند.
به عبارت دیگر مساقات قراردادی است که طی آن معاوضه‌ای صورت می‌گیرد بین عمل باغبانی و نگهداری و پرورش درختان میوه و مانند آنکه بر عهده باغبان است در مدت مشخص، در مقابل اینکه سهم معینی از محصول برای باغبان باشد و باغبان حق نگهداری و پرورش سهم خویش از محصول را تا انتهای زمان تعیین شده داشته باشد.
بنابراین باغبان در قبال صاحب درختان متعهد و ملتزم می‌شود که در مدت تعیین شده برای مساقات، اقدام به فعالیت باغبانی، نگهداری و پرورش درختان و محصول آنها نماید و از طرفی صاحب درختان نیز متعهد می‌شود که باغبان استحقاق نگهداری و پرورش سهم مقرر شده برای وی از محصول را در باغ، در مدت معین شده برای مساقات داشته باشد.
ناگفته نماند که در مساقات معتبر است که آن برگیاهان و درختان میوه واقع شود و درختان و گیاهان مورد مساقات، معلوم و معین باشد و اینکه مدت مساقات معلوم باشد و برای هریک از دو طرف، سهم معینی از محصول درختان یا گیاهان قرار داده شود.
البته مساقات در درخت‌هایی که میوه نمی‌دهد، چنانچه محصول دیگری مثل برگ و گل - که دارای ارزش قابل توجهی است - داشته باشد صحیح است؛ مانند درخت حنا که از برگ آن استفاده می‌شود. نیز مساقات در بوته خربزه، هندوانه، گوجه، خیار و مانند آنها صحيح است.
مطلب دیگر آن است که برخی معتقدند مساقات به شرط مجانی - یعنی شرط اینکه باغبان در عقد مساقات چیزی از محصول را شریک نشود - باطل است، ولی لازم است که باغبان به تعهّد خود وفا کند او نمی تواند مطالبه اجرت نماید.
بانک می‌تواند باغ را در اختیار باغبان قرار دهد تا آن را آبیاری و رسیدگی کند و محصول هم بین ایشان به نسبت مورد توافق در قرارداد مسابقات تقسیم شود. نیز کسی که دارای باغ می‌باشد لاکن توانایی رسیدگی به آن را ندارد باغ را بر اساس عقد مساوات به بانک می‌سپارد و او را به عنوان عامل و باغبان قرار می‌دهد بانک نماینده‌ای را برای رسیدگی به امور باغ تعیین می‌کند و اجرتی را نیز برایش مقرر می‌کند در پایان نیز محصول بین صاحب باغ و بانک تقسیم می‌شود.
این کار موجب افزایش تولید و اشتغال زایی و گردش چرخه اقتصادی می‌شود و از این طریق بانک می‌تواند به سود خود دست پیدا کند و از ربای قرضی دور بماند.
ناگفته نماند که برخی از نصوص بر عقد مسابقات دلالت دارند. برای نمونه در صحیحه حلبی آمده؛ أَخْبَرَنِی أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ أَبَاهُ ع حَدَّثَهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَعْطَی خَیْبَرَ بِالنِّصْفِ أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا الْحَدِیثَ.[1] امام صادق عليه السّلام به من فرمود: پدر بزرگوارم عليه السّلام فرمود: رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله زمين و نخلستان خيبر را در ازاى نصف اعطا فرمود. (و هنگامى كه ميوه‌اش رسيد عبد اله بن رواحه را فرستاد و برايشان قيمتى مشخص كرد و فرمود: يا آن را برداريد و نصف بهاى آن را به من بپردازيد، و يا من نصف بهاى آن را بپردازم و آن را بردارم. گفتند: با اين (عدالت) آسمان‌ها و زمين برپا شده.)
شاهد، کلمه «نخلها» در عبارت «أَعْطَی خَیْبَرَ بِالنِّصْفِ أَرْضَهَا وَ نَخْلَهَا» است که دلالت بر عقد مساقات دارد.
۱۱) مغارسه
یکی دیگر از مواردی که می‌تواند به عنوان جایگزین قرض ربوی در بانک‌ها قرار گیرد، عقد مغارسه است.

مغارسه، قراردادی است بین دو نفر که طی آن، فرد زمینی را در اختیار دیگری قرار می‌دهد تا در آن نهال بکارد و آنچه عمل می‌آید برای هردو باشد؛ چه اینکه نهال‌ها متعلق به مالک زمین باشد یا کسی که درخت می‌کارد یا مربوط به هر دو باشد. چنین قراردادی صحیح است. در اینجا می‌توان کاشت نهال را بر عهده مالک یا عامل یا مشترک بین ایشان و بر اساس قرارداد دانست.
بانک می‌تواند در این عقد مانند شروط و ویژگی‌های مطرح شده در عقد گذشته عمل کند و از این طریق به سود خود دست یابد و آن را جایگزین ربای قرضی نماید.
یادآور می‌شود که اگر این عقود به نحو واقعی عمل شوند - نه صوری و غیر واقعی - می‌تواند در چرخه تولید بسیار موثر بوده و موجب اشتغال زایی و افزایش تولید و کاهش فقر و معضلات اجتماعی برخاسته از آن گردد و چه بسا ممکن است سودآوری در آن بیش از سود موجود در قرض ربوی باشد.