درس خارج فقه استاد هادی نجفی

قبلاً گذشت که روایت مذکور از طریق شیعه در دو کتاب دعائم الإسلام قاضی نعمان مصری و عیون اخبار الرضا (علیه السلام) ذکر شده است.این روایت در کتاب دعائم الإسلام به نحو مرسل نقل شده است.
روایت مذکور از کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام به شرح زیر می باشد.
حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الشَّاهِ الْفَقِيهُ الْمَرْوَزِيُّ بِمَرْوَرُودَ فِي‌ دَارِهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّيْسَابُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرِ بْنِ سُلَيْمَانَ الطَّائِيُّ بِالْبَصْرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي فِي سَنَةِ سِتِّينَ وَ مِائَتَيْنِ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ تِسْعِينَ وَ مِائَةٍ وَ حَدَّثَنَا أَبُو مَنْصُورٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ بَكْرٍ الْخُورِيُّ بِنَيْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ الْفَقِيهُ الْخُورِيُّ بِنَيْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِيُّ الشَّيْبَانِيُّ عَنِ الرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع وَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ الرَّازِيُّ الْعَدْلُ بِبَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفَرَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص‌ ... وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ قَالَ خَطَبَنَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ‌ سَيَأْتِي عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ عَضُوضٌ يَعَضُّ الْمُؤْمِنُ عَلَى مَا فِي يَدِهِ وَ لَمْ يُؤْمَنْ بِذَلِكَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‌ وَ لا تَنْسَوُا الْفَضْلَ بَيْنَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ وَ سَيَأْتِي زَمَانٌ‌ يُقَدَّمُ فِيهِ الْأَشْرَارُ وَ يُنْسَى فِيهِ الْأَخْيَارُ وَ يُبَايَعُ الْمُضْطَرُّ وَ قَدْ نَهَى رَسُولُ اللَّهِ ص عَنْ بَيْعِ الْمُضْطَرِّ وَ عَنْ بَيْعِ‌ الْغَرَرِ فَاتَّقُوا اللَّهَ‌ يَا أَيُّهَا النَّاسُ‌ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَيْنِكُمْ‌ وَ احْفَظُونِي فِي أَهْلِي‌[1]
و به همين اسناد از آن حضرت روايت كرده كه حسين بن علىّ عليهما السّلام فرمود: امير مؤمنان عليه السّلام براى ما خطبه‌اى خواند و در ضمن سخن فرمود: روزگارى برسد كه غنيّ به آنچه در دست دارد بخل ورزد و از مستحقّ آن دريغ دارد با اينكه حقّ ندارد چنين كند و امر بدان نشده است، خداى تعالى فرموده است: فضل و احسان را در ميان خود فراموش نكنيد زيرا خداوند به آنچه مى‌كنيد آگاه است؛ و زمانى خواهد آمد كه مردم اشرار را در كارهاى اجتماعى و حكومتى جلو مى‌اندازند، و نيكويان و شايستگان را كنار مي زنند و عقب مي رانند، و با مضطرّ و بيچارگان و كسانى كه چاره‌اى جز خريد يا فروش ندارند معامله مى‌كنند در صورتى كه رسول خدا از معامله اضطرارى نهى فرموده، و همچنين از بيع غرر و مغبون كردن طرف معامله، پس بترسيد اى مردم و اصلاح نمائيد خود و جمعيّت خود را، و مرا هم در خانواده‌ام حفظ كنيد.

بررسی اسناد روایت
روایت مذکور از شیخ صدوق (ره) با سه سند به شرح زیر نقل شده است.
قابل ذکر است که مجموع یکصد و هشتاد و نه حدیث طبق این سند نقل شده که در صورت تصحیح آن کاری بزرگ صورت خواهد گرفت.

سند نخست
حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الشَّاهِ الْفَقِيهُ الْمَرْوَزِيُّ بِمَرْوَرُودَ فِي‌ دَارِهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّيْسَابُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرِ بْنِ سُلَيْمَانَ الطَّائِيُّ بِالْبَصْرَةِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي فِي سَنَةِ سِتِّينَ وَ مِائَتَيْنِ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مُوسَى الرِّضَا ع سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ تِسْعِينَ وَ مِائَةٍ

الف) أَبُو الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الشَّاهِ الْفَقِيهُ الْمَرْوَزِيُّ در مورد او توثیقی نرسیده است لکن از وصفی که شیخ صدوق ره در مورد او به کار می‌برد به نحوی که او را " فقیه " می شمارد چنین برداشت می شود که معتبر است.

ب) أَبُو بَكْرِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّيْسَابُورِيُّ در مورد او نیز توثیقی نرسیده است.

ج) أَبُو الْقَاسِمِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَامِرِ بْنِ سُلَيْمَانَ الطَّائِيُّ ، نجاشی او را ذکر کرده و طعنی در موردش نمی آورد که طبق مبنای ما نشان از امامی و موثق بودنش دارد.

د) أَحْمَدَ بْنِ عَامِرِ بْنِ سُلَيْمَانَ الطَّائِيُّ نجاشی نیز او را ذکر کرده و طعنی در موردش نمی آورد که باز هم طبق مبنای ما نشان از امامی و موثق بودنش دارد.
نتیجه اینکه سند مذکور بواسطه وجود أَبُو بَكْرِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ النَّيْسَابُورِيُّ ضعیف محسوب می‌شود.

وَ حَدَّثَنَا أَبُو مَنْصُورٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ بَكْرٍ الْخُورِيُّ بِنَيْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ الْفَقِيهُ الْخُورِيُّ بِنَيْسَابُورَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِيُّ الشَّيْبَانِيُّ عَنِ الرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع

الف) أَبُو مَنْصُورٍ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ بَكْرٍ الْخُورِيُّ ، از مشایخ صدوق (ره) بوده و یکصد و هشتاد روایت از او در عیون اخبار الرضا علیه السلام نقل شده است که نشان از اعتبار او دارد.

ب) أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَارُونَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْخُورِيُّ ، نامی از او در کتب رجالی ذکر نشده و مهمل می باشد.

ج) جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ الْفَقِيهُ الْخُورِيُّ بِنَيْسَابُورَ ، از او نیز نامی در کتب رجالی نیست و مهمل می باشد. [خور از توابع خراسان محسوب می شود.]

د) أَحْمَدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْهَرَوِيُّ الشَّيْبَانِيُّ ، از او نیز نامی در کتب رجالی نیست و مهمل می باشد.
نتیجه اینکه سند مذکور بواسطه وجود راویان مهمل ضعیف محسوب می‌شود.
می توان گفت وجه مهمل بودن برخی راویان آن است که آنان در نقاطی زندگی می کردند که از مراکز علمی فاصله داشته و نام و سیط علمیشان در بین بزرگان ثبت نشده است هر چند ممکن است فقیه و امامی و ثقه باشند.

سند سوم
وَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ الرَّازِيُّ الْعَدْلُ بِبَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفَرَّاءِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)‌

الف) أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْأُشْنَانِيُّ الرَّازِيُّ الْعَدْلُ، اینکه شیخ صدوق (ره) او را با عنوان عدل وصف می کند نشان از اعتبار او دارد. از طرفی نیز مامقانی او را توثیق کرده است.

ب) عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ ، نامی از او در کتب رجالی ذکر نشده و مهمل می باشد.

ج) دَاوُدَ بْنِ سُلَيْمَانَ الْفَرَّاءِ ، او نیز قزوینی بوده و نجاشی او را ذکر کرده و طعنی در موردش نمی آورد که باز هم طبق مبنای ما نشان از اعتبار و توثیق اوست.
نتیجه اینکه سند مذکور نیز بواسطه وجود عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَهْرَوَيْهِ الْقَزْوِينِيُّ که مهمل است ضعیف محسوب می‌شود.
از آنچه گذشت چنین حاصل می شود که سند روایت مذکور طبق هر سه طریق از شیخ صدوق ره ضعیف می باشد و قابل استناد از این جهت نیست.

سند روایت از طریق نجاشی و فتح الفتوح ما
آنچه می تواند در اینجا کارگشا و به عنوان فتح الفتوحی ذکر شود، آن است که روایت مذکور طبق سند نجاشی صحیحه محسوب می‌شود و لذا قابل استناد خواهد بود که شرح و بررسی آن به بیان زیر است.
نجاشی در مورد راوی اخیر در سند یعنی أحمد بن عامر بن سليمان می نویسد: أحمد بن عامر بن سليمان بن صالح بن وهب بن عامر - وهو الذي قتل مع الحسين بن علي عليهما السلام بكربلا - ابن حسان بن شريح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن طريف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن فطرة بن طئ، ويكنى، أحمد بن عامر أبا الجعد[2] .
او از نوادگان وهب بن عامر است که از شهدای کربلا بود. و در جای دیگری در مورد یکی از اجداد او یعنی حسان بن شریح می گوید از جمله شهدای صفین در رکاب امیرمؤمنان علی علیه‌السلام است و احمد بن عامر نسخه و مجموعه روایاتی را از پدرش از امام رضا علیه السلام نقل می کند.
باید گفت فضایل موجود در اجداد او نشان از طینت پاک او دارد که بی تاثیر در اعتبار او نیست.
نجاشی در ادامه گوید: قال عبد الله ابنه
در مورد او می نویسد : عبد الله بن أحمد بن عامر بن سليمان بن صالح، بن وهب بن عامر - وهو الذي قتل مع الحسين عليه السلام بكربلا - ابن حسان - المقتول بصفين مع أمير المؤمنين عليه السلام - ابن شريح بن سعد بن حارثة بن لام بن عمرو بن طريف بن عمرو بن ثمامة بن ذهل بن جدعان بن سعد بن طئ، يكنى أبا القاسم. روى عن أبيه، عن الرضا عليه السلام نسخة. قرأت هذه النسخة على أبى الحسن أحمد بن محمد بن موسى، أخبركم أبو القاسم عبد الله بن أحمد بن عامر، عن أبيه عن الرضا عليه السلام. ولعبد الله كتب، منها: كتاب قضايا أمير المؤمنين عليه السلام أخبرنا به إجازة أحمد بن محمد [بن] الجندي عنه. [3]
در ادامه نجاشی می گوید: - فيما أجازنا الحسن بن أحمد بن إبراهيم -:حدثنا أبي قال: حدثنا عبد الله قال: ولد أبي سنة سبع وخمسين ومائة(157)، ولقى الرضا عليه السلام سنة أربع وتسعين ومائة(194)، ومات الرضا عليه السلام بطوس سنة اثنتين ومائتين يوم (202) الثلاثاء لثمان عشرة خلون من جمادى الأولى.( سه شنبه 18 جمادی الاولی ) وشاهدت أبا الحسن وأبا محمد عليهما السلام، وكان أبي مؤذنهما. ومات علي بن محمد [عليه السلام] سنة أربع وأربعين ومائتين(244)، ومات الحسن [عليه السلام] سنة ستين ومائتين(260) يوم الجمعة لثلاث عشرة خلت من المحرم( جمعه 13 ماه محرم)، وصلى عليه المعتمد أبو عيسى بن المتوكل.[4]
چنانچه واضح است برخی اطلاعات صحیحِ قابل اخذ و سقیم متروک در بیان مذکور آمده که تاثیری در عدم وثاقت او ندارد.
نجاشی در ادامه می گوید: رفع إلي هذه النسخ نسخة عبد الله بن أحمد بن عامر الطائي أبو الحسن أحمد بن محمد بن موسى الجندي شيخنا رحمه الله، قرأتها عليه حدثكم أبو الفضل عبد الله بن أحمد بن عامر قال: حدثنا أبي قال: حدثنا الرضا علي بن موسى عليه السلام. والنسخة حسنة.
یعنی نجاشی به نسخه و مجموعه روایات عبدالله بن احمد بن عامر طائی از امام رضا علیه السلام دست یافته و البته برای او نقل شده که آنرا نسخه ای نیکو و حسن می شمارد.

الف) أبو الحسن أحمد بن محمد بن موسى الجندي ، او از مشایخ نجاشی است که ثقه می باشد و البته نسخه را بر استادش قرائت کرده است.

ب) أبو الفضل عبد الله بن أحمد بن عامر ، توثیق او قبلاً در سند شیخ صدوق (ره) ذکر شد.

ج) احمد بن عامر بن سليمان ، توثیق او نیز قبلاً اثبات گردید.
نتیجه اینکه سند مذکور طبق نقل نجاشی صحیحه محسوب می شود‌ و البته این روایت همان نسخه شیخ صدوق (ره) است که در عیون اخبار الرضا علیه السلام آمده و تفاوتی با آن ندارد.
قابل ذکر است آنچه به عنوان یک فتح الفتوح برای ما محسوب می‌شود آن است که اعتقاد علماء بر ضعف سندی روایت مذکور ناتمام است و طبق بررسی ما از سند نجاشی به آن، روایت صحیحه بوده و قابل استناد می گردد.