موضوع:
اقسام سيره
تعريف
سيره و خصوصيات سيره و ادله اعتبار سيره گفته شد، رسيديم به بيان اقسام سيره. آنچه
در تتبع به دست ميآيد سيره چهار قسم است: 1. سيره عقلائيه، 2. سيره متشرعه، 3.
سيره نبويه، 4. سيره مستحدثه. اما سيره عقلائيه كه محور اصلي بحث ما در اصول است.
ما در وادي استدلال به سيرهاي كه تمسك ميكنيم سيره عقلائيه است. گفتم كه از لحاظ
قلمرو از يك عام و مطلق فراگيري بيشتر دارد اما نه به عنوان عموم و اطلاق بلكه به
اعتبار سعه نطاق. از همين رو است كه معاملات كه امضائي ميگوييم سرّش اين است كه
به توسط سيره اعتبار ميگيرد از باب اينكه سيره پشتوانه و عقبه اعتبار معاملات است
لذا معاملات را ميگوييم امضائيه است. قسم اول كه سيره عقلائيه بود تعريف كرديم در
ضمن تعريف خود سيره و شرحش را داديم.
سيره متشرعه اما
قسم دوم سيره متشرعه طبيعتاً عبارت است از سيره متدينين و اهل شرع. كه مثالش را در
مورد سيره متشرعه عبارت است از ريش گذاشتن كه خود ريش گذاشتن مورد سيره متدينين
است. البته يك قسم فرعي هم در درون سيره متشرعه ذكر ميشود كه ميتوانيم بگوييم
قسم فرعي است لذا يك قسم مستقل اعلام نكرديم و آن عبارت است از سيره فقهاء. فقهاء
براي خودشان سيره دارند كه ما در باب سيره فقهاء يك تعبير ديگري هم بكار ميبريم
به آن ميگوييم دأب فقهاء. مثالي كه داريم درباره دأب فقهاء حمل بر صحت ميكنيم تا
بتوانيم كارهاي مومنين را حمل بر صحت كنيم نه حمل بر فساد و باطل. البته بعضي
مواردي پيدا ميشود كه سيره بين فقهاء است و آن بين خواص فقهاء است. آن سيرهاي كه
بين خواص فقهاء است عبارت است از سيره كه در حقيقت اخلاق هم به حساب ميآيد مثلاً
خواص از فقهاء غيبت نميكنند هر چند غيبت در مواردي جايز است ولي غيبت مجاز هم
نميكنند. ما در فقه از سيره متشرعه استفاده ميكنيم به عنوان دليل و از سيره
فقهاء هم استفاده ميكنيم به عنوان مويد كه سيره فقهاء ميشود همان فهم فقهاء كه
براي ما اعتبار دارد.
سوال:
پاسخ:
سيره متشرعه براي اينكه بدنه عموم مومنين است و عموم اهل شرع است و فهم نيست يعني
يك عملي كه براي عموم اهل شرع آمده شده يك امر مشروع بين كلّ اهل شرع. و اين امر
مشروع بين كلّ اهل شرع مثالش گذاشتن لحيه، كه اين سيره استمرار دارد از زمان معصوم
تا الان اين سيره است كشف ميكند كه به امضاي معصوم رسيده و گذاشتن لحيه مشروعيت
دارد و مستحب موكد است يا واجب كه فقهاء احتياط واجب گفتهاند بعضيها.
سوال:
پاسخ:
براي اينكه دليل از آيه و روايت دربارهاش نداريم بما هي سيره ميشود يك حكم
وجوبي احتياطي. احتياط وجوبي است يا حكم وجوبي احتياطي است فرق ميكند. واجب است
احتياطاً نه احتياط واجب، واجب است احتياطا به عبارت ديگر فتواي به احتياط است. فهم
فقهاء ممكن است احتمال اجتهاد دارد و تخصصي است به طور كامل قطعي مثل يك امر
مشروعي كه از سوي مذهب آمده براي كل اهل شرع نيست. از اين جهت فهم فقهاء يا دأب
فقهاء يا سيره فقهاء كه ممكن است گاهي برگرفته از احتياط باشد. از اين جهت ميشود
مويّد. سيره فقهاء هم ممكن است برخواسته از احتياط فقهاء باشد لذا ميشود مويد.
بنابراين ما فقط سيره متشرعه را كار داريم با همان خصوصياتي كه گفتم، اعتبار قطعي
دارد و فرقش با سيره عقلاء چيست.
اما سيره عقلاء اما
سيره عقلاء پايگاه وسيعي دارد و فراگير همه عقلاء را فرا ميگيرد. اما سيره
متشرعه فقط اهل شرع را شامل ميشود. اين از نظر واقعيت خارجي كه فرقش معلوم است
اما از لحاظ اعتبار سيره عقلاء نياز دارد كه دو تا شرط داشته باشد در جهت كسب
اعتبار كه امضاء و استمرار. اما سيره متشرعه يك شرط كافي است و آن استمرار است.
استمرار كه بود ديگر امضاء نياز به فحص ندارد، امضاء ديگر نميخواهد، چون از درون
شرع برخواسته، خواستگاهاش شرع است ديگر به دنبال تحقق امضاء داعي نداريم.
قسم سوم از احكام سيره نبويهقسم
سوم از احكام سيره نبويه، سيره نبويه به اعتبار تعظيم و تجليل نبويه گفته ميشود
در حقيقت سيره معصومين از پيامبر اعظم تا ائمه معصومين. منظور از سيره نبويه رفتار
پيامبر با مردم نسبت به افعال و احكام ديني كه در اين مورد مثال بارز آن كه در فقه
آمده است قاعده الاسلام يجبّ ما قبله، اين قاعده جبّ كه اسلام پوشش ميدهد ناديده
ميگيرد، اغماض ميكند از ما سلفي كه حق الله باشد نه حق العبد. حق العبد قابل عفو
نيست. بنابراين پيامبر سيرهاش اين بود كه هر كسي مسلمان ميشده در گذشته هر قدر
نماز قضاء داشته روزهاش را نگرفته هيچ يكي از اين احكام از آن متخلفين كفار در
زمان كفرشان مطالبه نميشده. براي كفار تازه مسلمان دستور به قضاء كردن نمازهاي
واجب داده نميشده. الان كه مسلمان شديد از همين الان ديگر شروع كنيد. اين سيره
نبويه بوده است.
سوال:
پاسخ:
از خصوصيات سيره عقلاء گفتم كه اگر متعلق سيره امور معيشتي مربوط به نوع بشر نباشد
اين سيره عقلاء نيست ميشود فرهنگ و آداب و رسوم. اما در رجال سيره عبارت است از
رفتار عملي پيامبر كه الان قسم سوم سيره شد.
سوال:
پاسخ:
سيره متشرعه از درون شرع درميآيد، بعد از كه گفتيم استمرار داشته يعني خط شرع تا
اينجا كشيده شده ديگر دنبال امضاء نميرويم. آن سيره عقلاء جداي از شرع است،
استمرار دارد ولي بايد امضاء را ثابت كنيد. در سيره متشرعه امضاء نياز به اثبات
ندارد خود وجودش يعني شرع.
قسم چهارم سيره مستحدثه اما
قسم چهارم سيره مستحدثه، سيره مستحدثه داريم بين مردم سيرهاي كه تازه حادث شده
است. شيخ انصاري قدس الله نفسه الزكيه درباره سيره مردم نسبت به خريد و فروش توسط
اطفال مميز اين سيره است و خريد و فروش توسط افراد به بلوغ نرسيده انجام ميشود،
اين خريد و فروش چه حكمي دارد؟ اگر بگوييم سيره است، شيخ انصاري بسيار محققانه
اشكال فرموده كه استمرار اين سيره ثابت نيست. چون در آن صدر اسلام چنين ساختاري
براي خريد و فروش نبوده كه مغازههايي باشد و افرادي كه نابالغاند بيايند دست به
خريد و فروش بزنند، سيره ثابت نيست. و هميشه شك در ثبوت هر عنوان وجودي مساوي با
عدم آن است. بنابراين سيره مستحدثه اعتبار ندارد هرچند سيره است در امور معيشتي
مردم هم است وليكن استمرارش كه ثابت نبود ميشود سيره مستحدثه و سيره مستحدثه كه
شد تحت عنوان فرهنگ قرار ميگيرد، فرهنگ يعني آداب و رسوم و سنتهاي قومي. بعد از
كه اقسام سيره را بيان كرديم آنچه قابل ذكر است اين است كه تعارض سيرتين تحقق
خارجي ندارد. براي اينكه در يك امر عقلائي كه در امور معيشتي نوع مردم اعتبار
داشته باشد نميشود كه هم رفتار مردم نسبت به آن سيره مثبت باشد و هم درباره همان
مورد منفي باشد، امكان ندارد. اما تعارض سيره با ادله ديگر اگر بخواهيم رتبه بندي
كنيم سيره را با ادله ديگر چه ميشود؟ سيره اگر با دليل لفظي تعارض بكند هميشه
دليل لفظي مقدم است بر دليل لبّي. اما اگر سيره با دليل لبي ديگري تعارض بكند مثلا
سيره با اجماع، اگر سيره با اجماع تعارض بكند كدام يكي مقدم است؟ از يك طرف فرض
ميكنيم اجماع فقهاء است و از طرف ديگر فرض كنيم سيره عقلاء است. هر موقع عقلاء و
اهل شرع يا عقل و شرع، عقلاء و اهل شرع يا شرع و عقل تعارض بكند شرع مقدم است بر
عقل و اهل شرع مقدم است بر عقلاء. الان عقلاء بيع ربوي را جايز ميدانند، ولي «
وَحَرَّمَ الرِّبَا»
[1]
ميگويد باطل است. بنابراين اگر تعارض بكند سيره با اجماع كه اين فقط مجرد فرض است
براي اينكه امكان تعارض سيره با اجماع ميشود تعارض دو تا اجماع كه ما ميتوانيم
در اجماعات، كه در حقيقت سيره اجماع عملي است، كه آن سر به زمان معصوم وصل است.
بنابراين تعارض سيره با اجماع، سيره كامل با اجماع كامل درست ميشود تعارض بين دو
تا اجماع كه كار ممكني نيست.
فرق سيره با بناي عقلاء و فرق سيره با ارتكاز عقلاءسيره
با بناي عقلاء دو تا فرق دارد: يك فرقش گفته ميشود بين قدماء و متاخرين است قدماء
سيره ميگفتند و متاخرين بناي عقلاء ميگويند. و ديگر هم اين است كه به اعتبار
است، مشي عقلاء كه اگر مورد توجه قرار بگيرد ميگوييم سيره و از باب اينكه يك
بنياد معتبري براي عقلاء ثبت شده در نظر بگيريم ميشود بناء. فرقش ميشود حيثيتي.
من حيث الاساس ميشود بناء و من حيث المشي ميشود سيره، اعتبارش اعتبار حيثيتي
است. و اما در عمل سيره عقلاء همان بناي عقلاء است و بناي عقلاء همان سيره عقلاء
است.