درس خارج اصول استاد سید کاظم مصطفوی

94/07/05

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع:بحث حجج و امارات

آغاز درس و بحث را به شما عزیزان تبریک می گویم. و مناسبت ها را هم برای شما یادآور می شویم و تجلیل می کنیم .مناسبت ایام دفاع مقدس که انصافا دفاعی بود از حیثیت و شرف و مملکت و نظام که مقدس است و به یاد ماندنی است. و ایام عزاداری شهادت مظلومانه حجاج عزیز را در صحرای منا که در اثر سوء تدبیر و به وسیله سوء مدیریت حکام خودکامه و ظالم سعودی جان باخته اند از طرف همه‌مان به پیشگاه مقدس ارباب عالم هستی سلطان کونین بقیه الله الاعظم ارواحنا فداه تسلیت می گوییم و دعا می کنیم خداوند علو درجات برای آن شهدا و سلامت و عزت برای ما بقی شان و سلامت مجروحین و مصدومین و نابودی و سرنگونی خانواده فاسد سعودی دعا می کنیم خداوند ان شاء الله شهداء را با شهدای کربلا محشور کند، مصدومین و مفقودین خداوند سلامت بدهد و این خانواده نا اهل را خداوند به قهارتش نابود گرداند.

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم «تعلّم العلم فان تعلّمه حسنه و مدارسته تسبیح و البحث عنه جهاد و تعلیمه من لا یعلمه صدقه و بذله لاهله قربه لأنه معالم الحلال و الحرام و سالک بطالبه سبل الجنه و مونس فی الوحده و صاحب فی الغربه و دلیل علی السراء و صلاح علی الاعداء و زین الاخلاء یرفع الله به اقواما یجعله فی الخیر ائمه یقتدی بهم». تحف العقول صفحه 21 با این حدیث شریف دیدیم که مقام تعلم فقه و اصول که معالم حلال و حرام است چه ارزش و چه منزلتی دارد که تعلم است حسنه است. مدارست و بحث می کنیم تسبیح است. دقت و کنجکاوی از آن جهاد در راه خداست و تعلیم هم که صدقه در راه خداست. بذل و بخشش برای دیگری که قربت است، آدم را به مقام قرب می رساند. چرا که معالم حلال و حرام است. آنچه که ما از مجموع این بحث فقهی و کار فقهی و تجربه فقهی به دست می آوریم این است که تمامی مسائل زندگی را هر چه باشد هیچ مسئله ای را جدی نگیرید. حوادث است می آید و می رود. فقط دو چیز جدی است: 1. عبادت و عبودیت، 2. کسب فقه و علم دین. و این دو تاست که برای آدم شخصیت می دهد و این دو تاست که مصداق «یرفع الله الذین آمنوا و الذین اتوا العلم درجات»[1] رفعت درجاتی می دهد. خدایا برای همه ما توفیق عبودیت و توفیق کسب علم عنایت بفرماید.

 

بحث حجج و امارات

بحث ما در جایی است که از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، بحث حجج و امارات. ما اگر توان استنباط به دست بیاوریم اگر می خواهیم قدرت در اجتهاد داشته باشیم اصول لفظیه زمینه را مهیا می کند اما امارات و حجج عملیات نقش استخراج و استنباط را دارد. در این امارات و حجج عنوان شده است مبحث قطع. مبحث قطع در رأس امارات و حجج است. رأس الامارات و سند الحجج قطع است. درباره این مسئله با این اهمیت مسئله قطع باید چند تا مطلب را عنوان کنیم تا بحث برای ما ان شاء الله میسور بشود. 1. تعریف قطع، 2. حجیت قطع، 3. اقسام قطع.

 

تعریف قطع

امر اول تعریف قطع، قطع عبارت است از علم، علم عبارت است از صورت جزمیه حاصله از اشیاء در ذهن.

 

فرق بین علم و قطع

بعد از این ببینیم قطع با علم فرقی هم دارد یا مرادف است. بعد از که گفتیم قطع عبارت است از علم می شود بگوییم مرادف است اما فرق جهتی و حیثیتی دارد. علم در اصطلاح منطق صوره حاصله فی الذهن است و در اصطلاح کشف تام، اگر همان کشف تام به عنوان خود او فقط خود کشف بدون توجه به آثار و خصائص در نظر گرفته شود به آن می گوییم علم. کشف تام من حیث الذات علم است و کشف تام من حیث الوصف قطع است. و گفته می شود که از آن جهتی که کشف نور است به او می گویند علم، از آن جهتی که همان کشف احتمالات خلاف را قطع می کند به آن می گویند قطع. «القطع ما یقطع به الاحتمال المخالف». با این فرقی که در بین این دو تا واژه اصلی گفته شد، هر دو شرح دارد. شرح علم از همان نافذه است یعنی از جهت نگرش به ذات، خود کشف، از جهت تصورات. در آن جهت به این شکل عنوان می شود که تصورات ذهنی عنوان می شود. به این معنا که گفته می شود انسان که وعاء ذهنی دارد، در آن وعاء ذهنی صورت ها جا می گیرد. از ابتداء تا انتها، در مرحله ابتداء ابتدائی ترین صورت ذهنی عبارت است از وهم و خیال. وهم و خیال یک صورت ذهنی است اما ابتدائی و پا نگرفته.

فرق وهم و خیال

فرق وهم و خیال در این است که وهم بدون مقدمه و بدون اختیار وارد ذهن می شود مهمان ناخوانده است. در اتاق نشسته اید یک مرتبه وحشت می کنید یک توهمی به ذهن‌تان وارد می شود. و اما خیال این است که مقدمه اش در اختیار آدم خیال پرداز است. اما برای خودش یک فکر رویایی، الان بروم در آسمان چهارم ببینم حضرت عیسی کجا نشسته است. خیال مقدمه می خواهد از سوی خیال پرداز و وارد می شود بدون مقدمه. اما هر دو یک صورت پا نگرفته و بی اساس است. در مرحله بعد از وهم و خیال احتمال به وجود می آید. اما احتمال عقلایی، اما احتمال عقلی که در محدوده امکان مطرح می شود از مرحله بحث ما بیرون است. آن جزء بحث های عقلی و جزء مباحث معقولات است. اگر این احتمال عقلایی تنها بود و معارضی نداشت می شود ظن، گمان. و اگر احتمال معارضی داشت هر دو در یک سطح بود می شود شک. اگر به تعبیر سیدنا الشهید صدر قدس الله نفسه الزکیه احتمالات بالا گرفت و احتمال در حد بسیار بالایی رسید، از ظن قوی و ظن غالب و ظن متآخم به علم تا مرز اطمینان این همه سطوح احتمالات است. در مرحله اطمینان که رسید می شود خارج از حدود ظن. چون در مرحله شک تردید است در مرحله ظن احتمال و عدم احتمال است و در مرحله اطمینان اعتماد قلبی به وجود می آید. لذا اطمینان در اصطلاح اصول علم به حساب می آید اما علم تعبدی و علم عقلایی. در اطمینان اعتماد به وجود آمده است اما احتمال ضعیفی بر خلاف وجود دارد. در مرحله اطمینان احتمال خلاف کاملا منتفی نیست. اگر رشد کرد قانون احتمالات تا رسید به جایی که در احتمالات بسته شد می شود علم و قطع. این از لحاظ صورت ذهنی. اما از باب وجود احتمالات و قطع احتمالات گفته می شود که کلمه قطع در برابر ظن و کلمه شک قرار می گیرد که کلمه ظن احتمال خلاف مرجوح دارد و کلمه شک دو احتمال متقابل و متساوی است. اما قطع ما یقطع به احتمال الخلاف. با این توضیحی که داده شد معنای علم و قطع تا حدودی برای ما روشن شد.

 

علم در اصطلاح اصول دو قسم است

اما به این نکته توجه کنیم علم در اصطلاح اصول دو قسم است: علم تعبدی و علم وجدانی. یک عنوان دیگری را هم در اصول قبل از تطور آورده اند علم و علمی. ظن معتبر که اعتبار شرعی داشته باشد به آن می گفتند علمی. اما قطع درجات ندارد، یک درجه دارد بریدن و احتمال خلاف را قطع کردن. بنابراین علم اقسام دارد ظن درجات دارد قطع یک قسم است. اضافه کنید پس از آشنا شدن به فرق بین قطع و علم مطلب دیگری تداعی می شود و آن این است که اصطلاحی است که می گوییم علم و معرفت، و قطع و یقین. با توجه به تعریف قطع، قطع با علم چه فرقی دارد قطع با معرفت چه فرقی دارد و قطع با یقین چه فرقی دارد.

 

فرق بین قطع و یقین

بنابراین باید در ابتداء فرق بین قطع و یقین را اعلام کنیم. قطع با یقین فرقش این است که قطع عبارت است از علم به شئ با احتمال جهل مرکب، این می شود قطع. قطع یعنی احتمال جهل مرکب در آن وجود دارد اما یقین عبارت است از آن علمی که دیگر احتمال جهل مرکب وجود ندارد. مثل کشف حسّی و شهودی که احتمال جهل مرکب در کار نیست.

 

فرق بین علم و معرفت

و اما فرق بین علم و معرفت در تعریف علم منطق گفت صورت حاصله و اصول گفت کشف تام، تعریف دیگری هم دارد که می شود بگوییم تعریف روایی و فلسفی است العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء، این تعریفی است که از روایت استفاده می شود در فلسفه هم گفته می شود که علم نور لذاته و منور لغیره. و یک خصوصیت دیگر را هم اضافه کنید فرق بین علم با معرفت روشن بشود. از لحاظ علمی گفته می شود که علم عبارت است از همان صورت جازم ذهنی برگرفته از حس و تجربه. سبب پیدایش علم حسب و تجربه است و قلمرو علم اشیاء جزئی و حسی و خارجی است. هر چیزی که خارجی است جزئی است. اما معرفت اساس آن براهین و ادله عقلی است. رهاوردش مفاهیم کلی است. معرفت به حقائق اشیاء، معرفت به وجود، معرفت به عالم پس از مرگ اینها جزء مسائل معرفتی است. که با این دو تا خصوصیت فرق علم و معرفت بیان شده است در اصطلاح علمی و فلسفی. و در اصطلاح اهل سلوک و عرفان فرق بین معرفت و علم یک شکل دیگری دارد و آن این است که گفته می شود علم تعریفش همان است که گفتیم. اما علم به مسائل معرفتی دسترسی ندارد مگر در موارد نادری. به طور کل مقدمات معرفت را علم فراهم می کند اما خود معرفت علم نیست. معرفت آن درک های جازمی است متعلق به معتقدات. معرفه الله، معرفه الامام، معرفه ولی الله، معرفه القرب، معرفه العبودیه. این دسته از موارد متعلق معرفت است اینها را هم می گوییم موارد معرفت و هم متعلق عرفان. که ریشه پیدایش این گونه معرفت ها فرق می کند با آن معرفتی که از طریق علم و فلسفه گفتیم. ممکن است علم باشد یکی از اجزاء اما فطرت است، الهام است، عنایت است، تجلی است و پاکی و عبودیت است. خود عبادت است و اعبد ربک حتی یأتیک الیقین، آن معرفت است. بنابراین اینگونه معرفت معرفت خواص است. که از معرفت به معنای علم و فلسفه اختصاصی تر می شود. با این تعاریفی که گفتیم فرق بین این عناوین را معلوم شد. البته در بحث قطع تعریف از قطع به عمل نیامده از سوی اصولیین بلکه در اصطلاح قدمای از اصول از سید علم الهدی تا شیخ طوسی که ذریعه و عده باشد تا صاحبنظران دیگر مسئله قطع و حجیت قطع در بحث اصول وارد نشده است. آنچه ما در تاریخ اصول دیده ایم صاحب فصول قدس الله نفسه الزکیه که معاصر شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه است، قطع را مرور اجمالی داشته است. اما آن محقق و پرچمدار اصول که قطع را برجسته سازی کرده شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه است ولی تعریفی از قطع به این شکل خاصی که برای شما عرض شد به عمل نیامده.

 

مکلف ملتفت به حکم شرعی دو قسم است

بعد از که معنای قطع در این حدّ شرح داده شد شیخ انصاری که می فرماید: مکلف که ملتفت بشود به تعبیر استادنا العلامه شیخ صدرای باکویی قدس الله نفسه الزکیه مکلف به دو قسم شأنی و فعلی تقسیم می شود. مکلفی که در دائره تکلیف است و غافل است، مکلف شأنی است. مکلفی که در دائره تکلیف است و ملتفت است مکلف فعلی است. این مکلف فعلی در عنوانی که شیخ انصاری اعلام فرموده اند منظور نظر شریف‌شان مجتهد است. اذا التفت الی حکم شرعی که محقق خراسانی قدس الله نفسه الزکیه همین معنا را انتخاب کرده اند که می فرماید: «ان المکلف اذا حاول الی استنباط الاحکام لنفسه أو لمقلده» این قرینه می شود بر اینکه این مکلف مجتهد است.

 

 

 

منظور از مکلف تنها مجتهد نیست

اما محقق نائینی قدس الله نفسه الزکیه و سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه می فرمایند: منظور از مکلف تنها مجتهد نیست اعم از مجتهد و مقلد است. التفات به حکم شرعی حصول قطع و ظن و شک هم برای مجتهد میسور و محتمل است هم برای مقلد. مکلف در عنوان هم مقلد می تواند باشد هم مجتهد. یک اشکال و یک عامل، اشکالی است که آن عامل شده است و آن این است که گفته می شود در اصول عملیه اجتهاد لازم است، مقلد نمی تواند از اصول عملیه استفاده کند. فحص اجتهادی می خواهد، حجیت استصحاب می خواهد، کاربرد استصحاب، ادله استصحاب اجتهاد می خواهد. اینها را مقلد نمی تواند انجام بدهد. مقلد که نمی تواند انجام بدهد پس وظیفه مقلد چه می شود؟ شیخ انصاری قدس الله نفسه الزکیه می فرماید: مجتهد به نیابت از مقلد عملیات استنباط را انجام می دهد. چون خود مقلد قدرت و توان را ندارد. سیدنا الاستاد اشکال می کند که نیابت ثبوتاً و اثباتاً قابل التزام نیست. اما ثبوتا می بینیم که مجتهد به سمت اجتهاد که می رود فقط یک جهت دارد و آن تعلم و تسلط است. چیز دیگری در مقام ثبوت نیست. که بگوید من بروم برای منوب عنه کار کنم، چنین چیزی نیست. در مقام اثبات مجتهد احکام را استنباط می کند از ادله استخراج می کند، هدف اجتهاد استخراج احکام فقهی است. این استخراج احکام به طور طبیعی برای خود فرد است و مسئله نیابت اصلا مطرح نیست. مضافا بر اینکه نیابت جزء معاملات است، نیابت جزء قراردادها و عقود عهدیه است. کجا مجتهد تعهد می کند؟ بنابراین نیابتی نیست و خود مقلد می تواند در هر مرحله ای که التفات به عمل بیاورد یا قطع برایش حاصل می شود از هر راه که حاصل بشود. و یا ظن برایش حاصل می شود و یا شک. در هر مرحله ای برای خودش راه حل متناسب با شأن خودش دارد. ظن برایش حاصل شده از مفتی سوال می کند، شک دارد از اهل خبره سوال می کند و یا به رساله مراجعه می کند. آن مدارک و آن مستندات که در اختیار مقلد است، متناسب به شأن مقلد از بین برنده شک و راه گشا در وادی ظن خواهد بود.

 

جمع بین دو نظر

اما جمع بین این دو نظر از آنجا که مسلک بحثی ما جمع و تلفیق است نه ردّ و تفریق، این مسلک هم برخواسته از احترام به سلف صالح است، احترام به صاحبنظران علم اصول و فقه است. لذا مسلک ما این است که اقوال و آراء را بفهمیم و استفاده کنیم. این برکاتی دارد. آراء را بفهمیم تا جایی که امکان دارد تلفیق کنیم. تلفیق ممکن است، می گوییم اصل این اختلاف نظر، اختلاف نظر ایجاب و سلبی نیست، یک قدر متیقنی دارد. آن قدر متیقن مورد توجه همه صاحبنظران است، ما روی آن قدر متیقن کار را خلاصه می کنیم. قدر متیقن این است که در مقام استنباط یا علم به احکام داریم یا شک به احکام داریم و یا ظن به احکام. این بحث اصولی ما هم بحث اصول استنباط است. قدر متیقن این است، این قدر متیقن را طرفین این بحث قبول دارند ما به همین قدر متیقن اکتفاء می کنیم که بگوییم جمع بین آراء قدر متیقن این می شود و بحث اصول هم برای همین مکلف گسترانده شده است که مجتهد اگر قطع داشت به احکام چه می شود و اگر ظن داشت و شک داشت چه کند. بعد از که شیخ انصاری این مطلب را می فرماید، اضافه می کند که در مرحله شک ما باید به اصول مراجعه کنیم و اصول عبارت است از چهار تا اصل به اعتبار منشأ. شرح مسئله ان شاء الله برای جلسه فردا.


[1] مجادله/سوره58، آیه11.