موضوع: بررسی جامعی درباره مفهوم شرط
سیدنا
الاستاد قدس الله نفسه الزکیه بحث مفهوم شرط را بیان
فرمودهاند که ما حصل بیان ایشان از این قرار است،
میفرمایند: مفهوم شرط براساس مبنای مشهور نسبت به
معنی اخبار و انشاء فرق میکند و همین مفهوم شرط بر اساس
مبنای شخص ایشان نحوه دیگری است. در ابتداء به عنوان
فهرست بحث میفرماید: قضیه شرطیه بر اساس
مبنای مشهور در باب اخبار و انشاء قطعاً دلالت بر مفهوم ندارد. و دلالتش بر
مفهوم کار ناممکنی است. و اما قضیه شرطیه براساس مبنای
خود ایشان در باب اخبار و انشاء به طور واضح دلالت بر مفهوم دارد. هر دو
مبنا را بحث میکند
[1]. مشهور
میگوید ترکیب جمله شرطیه ترتب است دلالتی
بر علیت و انحصاری نمیکند اما
مبنای مشهور: گفته شده است رای مشهور درباره اخبار و انشاء این
است که میفرمایند جملات اخباریه وضع شده است برای
دلالت بر مصداق واقعیه. و جملات انشائیه وضع شده است برای دلالت
بر ایجاد معنی. براساس این مبنا که از مشهور به ثبت رسیده
است، میبینیم که قضیه شرطیه که دو قسمت از
شرط و جزاء به وسیله ادات شرط با هم ارتباط پیدا کردهاند،
این قضیه شرطیه براساس وضع لفظی و ساختار
ترکیبی وضع شده است فقط برای ترتب که یک
علاقهای بین شرط و جزاء موجود است. به اصطلاح ادبیات
فائی که در ابتدای جمله جزاء میآید تفریع
است. یعنی شرط اصل و جزاء فرع آن است. علت و معلولی نیست.
موضوع له جامع است، موضوع له آن قدر جامع است، ترتب که جامع بین ترتب
انحصاری، علّی و غیره، انحاء ترتب. بنابراین جمله
شرطیه دلالت بر ترتب علت و معلولی ندارد فضلا از اینکه دلالت بر
علیت انحصاریه داشته باشد. و بنابراین آنچه را که ساختار اعلام
میکند همین حد است و لا غیر. هیچ چیزی
در موضوع له قضیه شرطیه جز معانی مفردات و ترتب بین جزاء
و شرط وجود ندارد، این کل معنای موضوع له موجود در قضیه
شرطیه است. و همینطور اطلاق را که ملاحظه کنیم از اطلاق
قضیه شرطیه باز هم انتفاء عند الانتفاء استفاده نمیشود،
آنچه که در نهایت امر استفاده میشود این است که اطلاق
مقتضی این بشود که یک شرطیت لزومیه اینجا
وجود دارد، اتفاقیه نیست، یک تفریع است. در این حد
از اطلاق استفاده میشود که شرطیت غیر لزومیه
نیست، چیز دیگری از اطلاق هم به دست
نمیآید. بنابراین براساس مبنای مشهور در باب
اخبار و انشاء قضیه شرطیه به هیچ وجه دلالت بر مفهوم ندارد.
اما
بر مبنای سید الخوئی شرط مفهوم دارد و اما براساس
مبنای شخص خود ایشان در باب اخبار و انشاء و آنچه در بحث وضع گفته شده
باشد که اخبار یا جملات اخباریه آنچه که بر حسب تحلیل
دیده میشود این است که وضع شده است برای دلالت بر
قصد حکایت. حالا آن حکایت مطابق واقع باشد یا مخالف با واقع از
مدلول قضیه بیرون است. و جملات انشائیه وضع شده است برای
دلالت بر ابراز اعتبار نفسانی، چیزی را مولی مثلا در ذهن
خودش به ذمه مکلف اعتبار میکند و آن اعتبار بدون ابراز فعلیت
نمیآورد، به وسیله لفظی ابراز میشود تا
فعلیت به وجود بیاید. براساس این مبنا
میبینیم جمله اخباریه شرطیه مثل «ان کانت
الشمس طالعه فالنهار موجود» جمله خبریه شرطیه شد، در این جمله
که میبینیم در حقیقت قصد حکایت است،
این قصد حکایت اهمال دارد، بنابراین این قصد حکایت
را در مرحله ابراز میبینیم که اطلاق هم ندارد.
قید شده است، «ان کانت الشمس طالعه» جزاء مقید شده است به طلوع شمس،
پس از آنکه دیدیم تقیید وجود دارد و حکم دائر مدار
قید است در تحقق خود، طبیعتاً انحصار حکم به موضوع به طور واضح
دیده میشود و در نتیجه آن مفهوم برای شرط محقق و
ثابت است. در قضیه شرطیه اخباریه توجه اصلی نیست،
توجه اصلی ما در مورد قضیه شرطیه انشائیه است.
میفرماید: قضیه شرطیه انشائیه به دو نوع
است: نوع اول عبارت است از قضیه شرطیهای که جزاء عقلاً
متوقف به وجود شرط باشد. در این صورت زمینه برای مفهوم وجود
ندارد. به خاطر دو نکته: نکته اول جعل جزاء یا انحصار حکم یا
تعمیم حکم، جعل شرعی است و جعل شرعی قابلیت
میخواهد. چیزی که وضع و رفعش به ید شرع نباشد، در
آنجا برای شرع زمینه جعل وجود ندارد. بنابراین ترتب جزاء که بر
شرط عقلی باشد، زمینه برای جعل شرعی نیست، چون
جایی که وضع و جعل هر دو به ید شرع نباشد، زمینه برای
جعل شرعی وجود ندارد. این نکته اول، نکته دوم آن هم این است که
در صورت انتفاء شرط قضیه میشود سالبه منتفی به انتفاء
موضوع، بنابراین اگر ترتب جزاء بر شرط متوقف بود عقلاً قضیه در صورت
انتفاء شرط از باب سالبه منتفی به انتفاء موضوع است و زمینه
برای مفهوم وجود ندارد. نوع دوم آن است که قضیه شرطیه خصوصیتهای
وجود مفهوم را داشته باشد. خلاصه فرمایش ایشان از این قرار است
که جمله شرطیهای که دارای مفهوم است، باید واجد
دو تا خصوصیت باشد: خصوصیت اول این است که جزاء متوقف به وجود
شرط عقلا نباشد. خصوصیت دوم این است که خود شرط موضوع نباشد، موضوع
شرط برای جزاء نباشد. مثال آن آنجایی که خود موضوع شرط
برای جزاء است همان «ان رزقت ولدا فاختنه»، این خود موضوع شرط
برای جزاست. و اما در مورد دوم که جزاء عقلاً متوقف به شرط باشد، مثال آن «
لا تکرهوا فتیاتکم علی البغاء ان اردن تحصنا»،
به طور طبیعی و واقعی اکراه متوقف به تحصن است، اگر تحصن نباشد،
عقلاً اکراهی نیست، تمایل شخصی داشته باشد که اکراه
نیست. تا مولی ببیند عقدش را خوانده. بنابراین اکراه
عقلاً متوقف به تحصن است، اگر تحصن نباشد، اکراهی دیگر وجود ندارد.
چون اکراه مستقیما متوقف به تحصن بود، تحصن که وجود نداشت، شرط که
منتفی شد اکراه از اساس منتفی است. چون فقط گره خورده بود به شرط. ما
اینجا یک اصطلاح دیگری را هم اضافه
میکنیم بعدا شرح میدهیم که گاهی
میگوییم در قضیه شرطیه پس از انتفاء شرط
حکم نهاییا منتفی میشود. دیگر زمینه
نیست برای تحقق حکم تا شارع بگوید این حکم در صورت عدم
وجود شرط هست یا نیست. حکم از اساس منتفی میشود.
در جایی که حکم از اساس منتفی شد، زمینه برای
مفهومگیری وجود ندارد. بعد میفرماید: با
توجه به این دو تا خصوصیت مفهوم شرط یا قضیه شرطیه
دارای مفهوم در مثال عبارت از این است که بگوییم «اذا
سافرت فقصر»، موضوع مکلف است و شرط مسافرت است. این مسافرت یک حالت
است. در قضیه شرطیهای که زمینه برای مفهوم
است، موضوع دارای دو حالت است، سفر و حضر، «ان سافرت فقصر و ان لم تسافر فلا
تقصّر»، موضوع است و دارای دو حالت است. پس از که قضیه شرطیه
را به این شکل بیان کردند. اما دلالتش را بر مفهوم،
میفرماید: دلالت قضیه شرطیه که دارای
این دو تا خصوصیت باشد، این قضیه دلالتش بر مفهوم واضح
است، ابهام ندارد. برای اینکه همان نکتهای که در جمله
اخباریه گفتیم که مولی اعتبار نفسانی را
میخواهد ابراز کند، این ابراز اعتبار طبیعتاً در مقام
اهمال و اجمال نیست. در مقام اهمال و اجمال که نبود. یک مطلب
این است که اجمال در کلام است و اهمال مربوط به متکلم است.
معنای
عدم امکان اهمال در مقام ثبوت چیست؟ اصطلاح
دیگر معروف داریم و آن این است که
میگوییم اهمال در مقام ثبوت ممکن نیست،
برای اینکه در مقام ثبوت اهمال موجب خلف میشود. در مقام
ثبوت تصور در حد تعیین حکم و تکلیف است. در مقام ثبوت
مولی تکلیف و عمل را در حد معین و مشخص تصور میکند.
اینجا اگر اهمال باشد، خلف است یعنی تصور دقیق نیست
و امکان ندارد. از یک سو خلف است و از سوی دیگر
چیزی که مشخص نشده است، قابلیت ابراز ندارد. چیزی
که مهمل باشد و مشخص نشده باشد، قابل اظهار نیست. مثلا اگر
طبیبی بگوید، برای بیمارش که شما یک
کسالتی دارید اما تعیین نشده. این قابل اظهار
نیست، خودش تشخیص نداده، خود طبیب تشخیص نداده و
برای مریض قابل بیان نیست. بنابراین اهمال و اجمال
نیست، نه اهمال در مقام ثبوت است و نه اجمالی در کلام است، که نه
اهمال بود و نه اجمال میشود مقام بیان. بعد از که مولی
در مقام بیان بود، مطلبی را که اظهار بکند، سنجیده اظهار
میکند، ابراز اعتبار نفسانی. آن اعتباری که در نفس و در
ذهن درست شده، سنجیده است. آن اعتبار که اظهار شد، اگر دیدیم
قیدی داشت، ان سافرت فقصّر میبینیم که
این جزاء که قصر است، اطلاق ندارد بلکه مقید به قید آمده.
این قید ربط به حکم دارد و حکم دائر مدار قید است وجوداً و
عدماً. بنابراین در تقیید قید به منزله علت منحصره حکم
است. در انشاءات قید حکم نازل منزله علت منحصره حکم است. در نتیجه به
طور واضح بیان میشود که این قصر منحصراً اختصاص دارد به
حالت مسافرت. اگر حالت مسافرت نباشد، قطعاً قصری وجود ندارد.
ما
حصل بحث قول به ثبوت مفهوم شرط بود میفرماید:
بنابراین دلالت قضیه شرطیه بر مفهوم یک امر واضحی
است. بیان ایشان درباره مفهوم شرط روشن شد و
نتیجهای که به دست آمد این شد که مشهور از صاحبنظران
اصول و شیخ انصاری و محقق نائینی قضیه شرطیه
را دارای مفهوم میدانند و سیدنا الاستاد بر مبنای
خود ایشان میفرمایند که قضیه شرطیه قطعاً
دارای مفهوم است. و محقق خراسانی در ضمن بحثشان
میفرماید: اگر اطلاق برای شرط احراز بشود که در موارد
نادری اتفاق میافتد، آنجاست که ما دیگر قائل به مفهوم میشویم.
بنابراین از بیان محقق خراسانی هم استفاده میشود
که شرط مفهوم دارد، منتها در صورتی که مولی در مقام بیان باشد و
قضیه شرطیه خصوصیات خودش را داشته باشد. این ما حصل بحث
بود در مسئله اثبات مفهوم شرط.
اما
قول به انکار مفهوم شرط و ادله آن اما قول دوم:
قول به انکار مفهوم شرط، آنان که میگویند قضیه
شرطیه مفهوم ندارد، در این رابطه ادلهای اقامه
میکنند که از این قرار است:
دلیل
اول قضیه شرطیه مستلزم انحصار نیست 1.
تعلیق مستلزم انحصار نیست. سید مرتضی علم الهدی قدس
الله نفسه الزکیه میفرماید: قضیه شرطیه
یک تعلیق است، تعلیق حکم به یک شرط است و این
تعلیق قابل جایگزینی است. پس انحصار ندارد و
میشود شرط منتفی بشود اما حکم باقی باشد و شرط
دیگری جایگزین آن بشود. ما شاهد آن را در قرآن
داریم که درآیه آمده است «
فاستشهدوا من
رجالکم[2]»، حکم را معلق کرد به دو
تا شاهد، بعد اگر دو تا نبود عوض یکی رجل أو أمراتان، دو نفر را
جایگزین یک نفر کرد. اگر دو نفر نبود، یک شاهد و یک
سوگند. تعلیق شده است و تعلیق به شئای که بشود آن شئ که
مورد تکیه و تعلق است، میشود بدل بشود و عوض بشود. پس
همین که بدل و عوض شدن است، شرط انحصار ندارد و علیت منحصره نیست
و مفهومی نیست
[3].
محقق خراسانی از این استدلال جواب میدهد،
میفرماید: اگر منظور شما این است که در مقام ثبوت
مولی میتواند شرط را جا به جا بکند، که کار ممکنی است
ولی قائلین به مفهوم شرط میگویند در مقام اثبات
باید ببینیم اما در مقام اثبات میگویند
قضیه شرطیه علاقه لزومیهاش انحصاری است، جا به
جایی امکان ندارد. و اما اگر میگویید که
احتمال جا به جایی وجود دارد، ابداع احتمال باشد، این ابداع
احتمال ضرری به رأی قائلین به مفهوم وارد نمیکند.
احتمال که مشکلی به وجود نمیآورد. ما هم میگوییم
احتمال دارد یعنی کار ممکنی است منتها از وقوع از بحث
کنیم، میگوییم قضیه شرطیه مفهوم
دارد.
دلیل
دوم دلیل
دوم این است که اگر دلالت داشت، قطعاً به احدی الدلالات بود، لازم
باطل است و ملزوم مثل آن است. اگر دلالت بر مفهوم داشت یا بالمطابقه یا
بالتضمن با بالالتزام دلالت میکرد و الان که هیچ یک از
این دلالات نیست، پس مفهومی نیست. جوابش را محقق
خراسانی میفرماید که قائلین
میگویند دلالت التزامی وجود دارد. دلیل سوم
استناد به آیه لا تکرهوا فتیاتکم ان اردن تحصنا،
میفرمایند در صورت انتفاء شرط یعنی تحصن اکراه
بالضروره جایز نیست. اگر مفهوم داشته باشد، معنایش این
میشود که در صورت عدم تحصن اکراه جایز باشد. بنابراین
قضیه شرطیه مفهوم ندارد. محقق خراسانی میفرماید:
ما جایی بحث میکنیم که قضیه مفهوم داشته
باشد اما جایی که بالقرینه مفهوم نداشته باشد، از محل بحث خارج
است. این مورد از مواردی است که بالقرینه مفهوم ندارد.
قرینه این است که جزاء متوقف به شرط است عقلا و جای جعل
شرعی نیست. و در صورت انتفاء شرط حکم کاملا منتفی است و
نیازی به جعل و عدم جعل وجود ندارد. ادله مثبتین و منکریم
گفته شد، تحقیق و جمع بندی برای جلسه آینده.