موضوع: استحقاق ثواب بر واجبات نفسیه
بحث
تکمیلی درباره استحقاق ثواب بر واجبات نفسیهگفته شد که
مشهور از اصحاب کلام بر این هستند که انجام واجبات باعث استحقاق ثواب
میشود. اما شیخ مفید و من تبع ایشان فرمودند که
انجام واجبات موجب استحقاق نیست بلکه اعطاء ثواب از باب تفضل است.
محقق
نائینی میفرماید: اقوی در مسئله عدم
استحقاق است محقق
نائینی
[1]
قدس الله نفسه الزکیه میفرماید: اقوی در
این مسئله عدم استحقاق است. عبد هرقدر عبودیت و انجام واجبات داشته
باشد، مستحق نمیشود. بلکه اطاعت مولی که عبودیت است،
یک حکم الزامی عقلی است و هر مکلفی که واجبی را
انجام میدهد، آن وظیفه عقلی و وظیفه عبودیت
را انجام داده است و استحقاقی نیست. ثوابی که از سوی خدا
داده میشود، فضل و احسان و کرم است.
معنی
حدیث التائب من الذنب کمن لا ذنب له شاهد
این مدعا در حدیث معروف آمده است که «
التائب
من الذنب کمن لا ذنب له»
[2]
معنای این حدیث این است که کسی که از گناهان گذشته
توبه کند و استغفار کند، مثل کسی است که اصلا گناه نکرده است.
میدانیم که همیشه اطاعت و عبودیت و عبادت
وظیفه است. کسی که از وظیفه عبودیت سرباز بزند، فرار از
بندگی است. این بنده آبق که برگردد به سوی خدا، به او
میگوییم توبه. این برگشتن موجب سقوط عقاب گذشته
نمیشود چون یک عقابی بر او آمده بر اثر
مخالفتهای قبلی اما الان که برگشته است، از نو شروع کرده است
به عبودیت، این برگشت مسقط جرائم و جرم قبلی نیست. در
حالی که این حدیث میگوید «التائب من الذنب
کمن لا ذنب له» که از باب تفضل است و این یک تفضلی است که
خداوند برای بندگان خودش عنایت میکند. این
حدیث را محقق نائینی استشهاد کرده است که اعلام بکند به طور
واضح تفضل دیده میشود.
جمع
بندی سید الاستاد بین دو نظریه اما
سیدنا الاستاد
[3]
برای جمع کردن این دو نظریه استحقاق و تفضل یک راه
حلی دارد، میفرماید: استحقاق دو قسم است: 1. استحقاق
اجرت و اجیر و مستاجر. کسی که شخصی را اجاره بگیرد و او
برای اجاره کننده کاری انجام بدهد و پس از که کار را انجام داد،
استحقاق اجرت محقق میشود. در موالی عرفیه هم همین
است که یک مولای عرفی است و از بنده خودش طلبی دارد و مثل
یک تعامل است منتها تعامل قوی و ضعیف، مولی و عبد. عبد
اگر برای مولی کاری انجام داد، استحقاق محقق
میشود. این معنا از استحقاق در عبادت و عبودیت، مقطوع
البطلان است. اجرتی نیست و اجارهای نیست و
تعاملی نیست. کسی از خدا اجرتی طلب ندارد. 2. عبد به
وظیفهاش عمل کند و واجبات را انجام بدهد و دستورات مولای
حقیقی را ملتزم بشود و امتثال کند، آنگاه این عبد
اهلیت برای ثواب پیدا میکند. اهلیت
برای ثواب، استحقاق گفته شود. و در این فرض اگر از سوی
خدای متعال لطفی و ثوابی شامل حال این شخص بشود،
تلقی این است که این لطف و اعطای ثواب «کان صدر من اهله و
وقع فی محله». میفرماید: اگر چنانچه استحقاق به
این معنا باشد یعنی به معنای کسب اهلیت،
اشکالی ندارد و میتوانیم بگوییم که
یک فرد براساس سنت الهی میتواند اهلیت را به دست
بیاورد و خدا مکلف کرده است «
انا هدیناه
السبیل اما شاکرا»
[4]
که شاکر باشد و «
ان شکرتم لازیدنکم»
[5]،
اهلیت پیدا میکند و شاکر میشود و خدا
برایش ثواب عنایت میکند. این اعطای ثواب را
اگر استحقاق اعلام بکنید به معنای دوم، مانعی ندارد.
نتیجه
نزاع لفظی است و استحقاق به معنای دوم است بعد
میفرماید: در حقیقت منظور آنان مثل محقق طوسی که
استحقاق اعلام میکند، اولا میفرماید: ظاهر بلکه
مقطوع این است که نظر آنها از استحقاق همین معنای دوم
است که کسب اهلیت باشد. و اگر کسب اهلیت باشد، این گروهی
که گفتهاند که استحقاق در کار نیست بلکه تفضل است،
اینها هم کسب اهلیت را انکار ندارند. بنابراین نزاع
لفظی میشود. استحقاق به معنای استیجار و اجرت
گرفتن نیست بلکه استحقاق به معنای کسب اهلیت است و کسب
اهلیت مانعی ندارد. بنابراین ثواب و عقاب نسبت به واجبات
نفسیه قطعی است و عقاب که معلوم است و استحقاق آن هم مشخص است و ثواب
استحقاق است یا تفضل؟ به این نتیجه رسیدیم که
اینجا هم نزاع آنچنانی نیست بلکه موافق هستند که
استحقاق است ولی استحقاق به معنای دوم. اما تحقیق این است که این
یک مسئله کلامی است و هیچ اثر فقهی مستقیمی
ندارد مگر اینکه درباره عدالت و فسق یا در موارد نادری
نذری صورت بگیرد، ثمرات نادر است. اما براساس وظیفه
عبودیت که داریم، اینجا تلاشی که
میکنیم این است که انجام وظیفه بشود. پس از که
انجام وظیفه شد، رجای واثق داریم که خدا عنایت
میکند و بعد میگوییم «خذ الغایات و
اترک المبادی»، عنایت شامل حال میشود. تو بندگی
چون گدایان به قصد مزد مکن که خواجه خود روش بنده پروری داند. او
ارحم الراحمین است و او جواب عبادت را قطعا چند برابر لطف
میکند. ما پس از این اعتقاد راسخ و پس از پایبندی
به اعتقاد دینیمان باید وظیفه را انجام
بدهیم و بیش از انجام وظیفه چیز دیگر از دست ما
ساخته نیست. که به قول اهل حقوق ما تعیین تکلیف
بکنیم و حکم صادر کنیم که باید از سوی خدا داده شود،
این حق را ما نداریم.
سوال: اگر
بپذیریم در طرف گناه و عصیان آن نتیجه اثر وضعی
گناه است از این طرف هم باید بپذیریم که این عبادت
اثر وضعی دارد.
جواب: احکام
هم واجبات و هم محرمات مضافا بر احکام تکلیفیه، آثار وضعیه هم
دارد که این یک مطلب درستی است. آن اثر وضعی نیاز
به قصد ندارد. مثلا آب بخورید، رفع عطش یک امر طبیعی است.
دست به آتش بزنید، سوزاندن امر طبیعی است. جعل
نمیشود و کم و زیاد هم نمیشودکه آنها
آثار وضعی است. اما ما درباره ثواب و عقاب از سوی خدای متعال
بحث میکنیم که آثار تکلیفیه است. خدا ثواب
میدهد و خدا عقاب میکند که اینها
تکلیفی است و درباره وضعی آن بحث نداریم.
ترتب
ثواب و عقاب بر واجب غیری مطلب دوم:
ترتب ثواب و عقاب بر واجب غیری.
محقق
خراسانی میفرماید: نه استحقاق ثواب دارد و نه عقاب محقق
خراسانی قدس الله نفسه الزکیه میفرماید: درباره
استحقاق ثواب و عقاب نسبت به انجام و ترک واجب غیری، اختلاف نظر وجود
دارد. اما میفرماید: حق این است که نه استحقاق
ثوابی است و نه استحقاق عقابی. ملخص فرمایش ایشان
این است که از باب دلیل انی ما
میبینیم که عبد اعمالی که انجام بدهد، مقدمات
زیادی هم اگر در جهت انجام آن عمل در کار باشد، در آخر یک ثواب
دارد و اینگونه که انسان یک عملی را با ده مقدمه انجام
داد، ده تا ثواب داشته باشد. این فهم فقهی و ذوق مذهب است. از
طریق «ان» کشف میکنیم که برای واجب
غیری که مقدمات باشد، ثواب جدا از ثواب ذی المقدمه وجود ندارد.
و استحقاق عقاب هم از همین قبیل است. واجب غیری که
یک امری است که نقش آن فقط مقدمیت است و مصلحت ذاتی
ندارد. ترک آن که خود هیچ مصلحتی ندارد، موجب عقاب
نمیشود. میفرماید: ثواب و عقاب از آثار قرب و
بعد است و به توسط امر غیری، واجب غیری قربی حاصل
نمیشود و به وسیله ترک آن، بعدی حاصل
نمیشود تا مثوبت و عقوبتی در کار باشد. اما اگر
بگویید که مقدمات اگر منتهی بشود به مخالفت عمل،
اینجا عقاب است اما این عقاب در اثر ترک واجب است. عقاب مترتب
میشود بر مخالفت واجب نه بر مخالفت مقدمات. بعد از این در
مورد ثواب هم میفرماید: اگر مقدمات در جهت انجام واجب در حد
قابل توجه باشد، اعمال یک مقدار کثرت داشته باشد، تحت عنوان «افضل الاعمال
اشقها» ممکن است ثواب بیشتر و افزایش پیدا کند. منتها این
ثواب دیگر برای مقدمات توزیع نمیشود بلکه ثواب
برای همان عبادت است منتها آن عبادتی که انجام آن مشقت داشته است و به
آن جهت ثواب بیشتری هم داده شده است. و اما از باب تفضل هم اگر
ثوابی داده شود که آن محدودیتی ندارد و تفضل خدا همیشه
است. مقدمات را انجام بدهد و از باب تفضل در اثر آن مقدمات زیاد هم
ثوابهایی بدهد که تفضل است و باب تفضل واسع است و هیچ
ایرادی ندارد و ربط به بحث اصلی ندارد که واجب غیری
بما هو واجب غیری ترک آن موجب عقاب و انجام آن موجب ثواب بشود.
محقق
نائینی میفرماید: سه قول وجود دارد اما محقق
نائینی قدس الله نفسه الزکیه میفرماید:
درباره واجب غیری و بررسی ثواب و عقاب نسبت به آن سه قول وجود
دارد: 1. ترتب ثواب و عقاب. 2. عدم ترتب ثواب و عقاب که اولی کلامی
محض و دومی اصولی محض.
قول
سوم نظر محقق قمی است 3.
تفصیل است که محقق قمی میگوید اگر واجب
غیری، اصلی بود استحقاق ثواب و عقاب است. و اگر واجب
غیری، تبعی بود استحقاق ثواب و عقاب نیست. منظور از
اصلی، واجبی است که غیری است اما خطاب مستقل دارد مثل وضو
که هم برای نماز است و هم خطاب مستقل دارد. اما اگر یک واجب
غیری بود ولی خطاب مستقل نداشت و خطابش در ضمن خطاب واجب
نفسی بود مثل مسافرت برای حج که واجب غیری است اما خطاب
مستقل هم ندارد و خطاب او به تبع خطاب حج است. میفرماید: اگر
واجب غیری تبعی بود، ثواب و عقابی نیست. بعد اعلام
میفرماید که «
والحق ان الواجب
الغیری اذا صدر بقصد التوصل یستتبع الثواب و العقاب». حق
این است که اگر واجب غیری به قصد توصل به واجب نفسی باشد،
این قصد توصل کارساز است و رنگ اطاعت به خودش میگیرد،
بنابراین ثوابی وجود خواهد داشت.
سوال:
جواب: واجب
غیری سفر به طرف حج است. این سفر یک مرتبه قصد رسیدن
به حج میکنید و یک مرتبه قصد رسیدن
نمیکنید. اگر قصد رسیدن داشتید، ثواب مترتب
میشود. چون اطاعت شکل گرفته است و اگر قصد توصل به واجب نفسی
را نداشتید مثل اینکه سفر تفریحی بود منتها در
جهت مکه صورت گرفت، این ثواب نخواهد داشت.
سوال:
جواب: توصل
یعنی کسی که مقدمه را انجام میدهد،
میگوید وصول و دسترسی به ذی المقدمه پیدا
کنم. اگر قصد وصول به واجب داشتید، اطاعت است و اطاعت هم ثواب دارد. مثوبت
محقق میشود و همینطور اگر مقدمه در جهت ترک باشد،
عقاب دارد. اما اگر توصل نبود و یک سفری بود بدون قصد، که ایشان
میفرماید واجب غیری بما هو واجب غیری
لا حقیقه له الا الطریق. اگر در آن طریق قصد توصل بود، رنگ
اطاعت میگیرد و انجام اطاعت موجب مثوبت و ترک اطاعت موجب
عقوبت میشود. میفرماید: اشکال نکنید که
واجب غیری که توصل نباشد مثل داستان جنگ تبوک که گفته شد کسانی
که با پیامبر رفته بودند به سمت و سوی جهاد و قصد جهاد هم نداشتند و
به جهاد هم نرسیدند ولی آن مقدمه ثواب داشت.
میگوید جواب این معلوم است چون همراهی
پیامبر فی حد نفسه عبادت است نه از باب مقدمیت. تشرف در محضر
رسول الله رویایی است که از بهشت بالاتر است. بنابراین آن
ثواب عظیم به این جهت است نه به جهت دیگر.