بررسي دلالت صيغه امر بر مره و تكرار

 عنوان شد كه محقق خراساني قدس الله نفسه الزكيه سه قول را اين‏جا ذكر فرموده‏اند،

 اقوال سه تاست

 هرچند در قوانين الاصول اقوال بيشتري هم ديده مي‏شود كه عمده همين سه قول است: قول اول گفته مي‏شود كه صيغه امر دلالت دارد بر مره يعني از مكلف چيزي كه طلب شود به عنوان تكليف،‌ مكلف يك بار آن تكليف را كه انجام دهد، امتثال مي‏شود و حد دلالت امر هم تا به اين‏جاست.

 ادله بر دلالت صیغه امر بر مره

  استدلالي كه در اين رابطه اعلام مي‏شود از اين قرار است كه ايه قرآن و تحليل عقلي شاهد بر مدعاست. اما آيه‏ي قرآن عبارت است از آيه كه مربوط به فريضه حج است «و لله علي الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلا» [1] اين آيه انشاء هست در قالب اخبار و در حقيقت يك جمله امريه است. اين امر دلالت دارد بر اين‏كه مطلوب شرعي از امر يا دلالت امر بر مطلوب، اعلام مي‏كند كه مره واحده، بايد فعل انجام بگيرد و مطلوب امتثال بشود مره واحده، كه حج هم همين طور است. كسي كه مستطيع مي‏شود و حج برود مره واحده كافي است. و اين دلالت امر بر مره واحده است. شاهدي بالاتر از آيه قرآن كه نداريم. دليل دوم ما كه يك دليل تحليلي است، گفته مي‏شود با توجه به داعويت امر و با توجه به امتثال مكلف مي‏بينيم امر كه از سوي مولي وارد بشود، داعويت دارد و بايد ماموربه انجام گيرد و پس از كه ماموربه انجام گرفت امتثال حاصل شده است و پس از حصول امتثال حالت منتظره‏اي ندارد و امتثال پس از امتثال داعي ندارد، باعث ندارد. امتثال مره واحده حاصل و امتثال پس از امتثال بدون هيچ انگيزه و داعي است. نتيجتا امر دلالت مي‏كند بر مره. اين مدعا بود و اين استدلال با توجيه كامل‏تر و بيان ساده‏تر.

 محقق خراسانی و دیگران میگویند قول به مره اساسی ندارد

 اما محقق خراساني و صاحبنظران ديگر اين قول را مردود مي‏دانند. گفته مي‏شود كه قول به مره اساسي ندارد. اما استدلالي كه مي‏شود كه آيه قرآن دلالت دارد اولا قاعده كلي قبلا گفتيم مثال دليل نيست. مثال مطلب را ثابت نمي‏كند. اما اگر مثال در حد وسيعي باشد و كثير،‌ مي‏شود استقراء ولي يك مثال و دو تا مثال ممكن است خصوصيت مورد، قرينه، و امثال اين‏ها يا استعمال مجازي. ثانيا دلالت امر بر مره كه گفتيد امتثال حاصل مي‏شود، درست است، امتثال براي انجام كار يك مرتبه حاصل مي‏شود. امتثال امر در يك مرتبه انجام كار محقق مي‏شود. اين حرف درستي است. اما رمز اين مطلب چيست؟ امر دلالت مي‏كند بر اين مطلب؟نه،‌ اين مطلب از جاي ديگر وارد مي‏شود و آن اين است كه طبيعت امر كه ايجابي است، اگر طلب ايجابي بود، مطلوب به صرف الوجود محقق مي‏شود. اگر به شما مولي گفت آب بخوريد مطلوب صرف الوجود است، مطلوب طبيعت عمل است، يعني آب بخوريد، اين عمل به صرف الوجود، صرف الوجود يعني حداقل مصداق عمل محقق مي‏شود. شما يك مقدار قليل هم آب بنوشيد، صرف الوجود محقق شده است. پس حصول امتثال به مره واحده از مسير دلالت صيغه وارد ميدان نمي‏شود بلكه از جهت اين‏كه مطلوب در امر طبيعت است. به صرف الوجود تحقق پيدا مي‏كند. بنابراين ادله‏اي كه گفته شد به بار ننشست و قول به مره به جايي نرسيد.

 قول دوم صیغه امر دلالت بر تکرار دارد و ادله آن

 قول دوم كه گفته مي‏شود امر دلالت مي‏كند بر تكرار. دراين رابطه دو تا اصلي و يك دليل فرعي يا جنبي ارائه مي‏شود. دليل اصلي آيات قرآن، آيه صوم و صلاه، «اقيموا الصلوه» [2] و همين طور «من شهد منكم الشهر فليصمه» [3] اين دو تا امر را كه مي‏بينيم، دلالت دارد بر تكرار. بايد مكررا در موقعش اين تكاليف انجام گيرد، در اوقات صلاه صلاه و در ماه رمضان هم صوم. اين شاهد بسيار محكمي است و جزء آيات محكمات است و ما را هدايت مي‏كند بر اين‏كه امر دلالت بر تكرار دارد. و اما دليل دوم عبارت است از تحليلي درباره نهي. مي‏بينيم نهي‏اي كه وارد شده باشد، مثلا لا تكذب مطلقا كه نهي است. اين نهي را كه مي‏بينيم نياز به تكرار دارد يعني طبيعتش تكرار مي‏طلبد. امروز كذب نگوييد، فردا اين ساعت، آن ساعت، در هر موردي و در هر مسئله‏اي. (يك نكات اخلاقي هم «لا تكذب بالجد و الهزل»، روايت از حضرت رسول صلي الله عليه و آله و سلم. خيلي مواظب باشيم كه ان شاء الله به استقبال عرفه مي‏رويم، دعاي عرفه سيد الشهداء كه روح آدم را صيقل مي‏كند با آمادگي برويد. در روايتي داريم «من لم يستقم لسانه لم يستقم قلبه». اعزه فضلاء اهل كذب كه نيستند و دروغ كه نمي‏گويند مطمئنا، اما گاهي به شوخي ممكن است فكر كنند كه شوخي دروغ نيست. اما روايت دارد «لا تكذب في الجد و الهزل»، به شوخي هم دروغ نفرماييد كه اين هم دروغ مي‏شود و آن استقامت لسان را از بين مي‏برد كه«من لم يستقم لسانه لم يستقم قلبه» . و عرفه ديگر براي آدم ممكن است قلب كه استقامت نداشت، معرفت نمي‏گيرد. معرفت به قلب وارد مي‏شود. بنابراين در نهي گفتيم دلالت دارد بر تكرار. تمام افراد منهي عنه بايد اجتناب بشود. در هر موردي يك پاره از عمل است و مورد ديگر و پاره ديگر همين طور اين‏ها در حقيقت اين‏ها تكرار است. نهي دلالت مي‏كند بر تكرار، و نهي كه دلالت بر تكرار كرد، امر را هم قياس مي‏كنيم بر نهي و مي‏گوييم آن هم دلالت بر تكرار مي‏كند كه در خارج هم مي‏بينيم عبادت تكرار مي‏شود. اين بر قياس نهي است منتها دلالت نهي بر تكرار از خود نهي استفاده مي‏شود و دلالت امر بر تكرار از امر وجوبي با قياس به نهي استفاده مي‏شود. پس در اثر اين دليل دوم، امر دلالت مي‏كند بر تكرار. اين دو تا دليل اصلي بود. اما يك دليل جنبي و فرعي هم وجود دارد و آن اين است كه مي‏بينيم تتبعي در اعمال و افعال شرعي به عمل بياوريد، تتبع نشان مي‏دهد كه اوامر و نواهي براي همه مردم و در زمان‏هاي متعدد همه‏شان يك امر و يك نهي داشته‏اند. در هر موردي كه امر جدا و نهي جدا نبوده است، بنابراين از تتبع هم استفاده مي‏شود كه امر و نهي دلالت بر تكرار دارد. ادله قائلين به تكرار گفته شد.

 محقق خراسانی این قول را رد میکند

  محقق خراساني و صاحب‏نظران ديگر مي‏فرمايند اين قول هم از اساس درستي برخوردار نيست. اما اولا كه به آيات قرآن استناد شده بود، جواب همان جواب كه مثال دليل نمي‏شود. امثله ممكن است براساس قرائن باشد يا مجاز باشد. مثال مطلب را ثابت نمي‏كند. اما دليل تحليلي كه گفته شد نهي دلالت دارد، اولا همانطوري كه در امر گفتيم در امر مطلوب طبيعت ماموربه است و در نهي مطلوب طبيعت منهي عنه است. وليكن براساس واقعيت و تحقق خارجي و تحقق مصداق ماموربه به صرف الوجود محقق مي‏شود و منهي عنه به ترك افراد منهي عنه طبيعتش محقق مي‏شود. طبيعت منهي عنه تمام افراد منهي عنه است. تحقق خارجي‏اش به ترك جميع افراد است. پس اين معناي ترك طبيعت است نه دلالت نهي بر تكرار. فرق است بين معناي طبيعت منهي عنه و دلالت نهي بر تكرار. و بعد اشكال دومي هم دارد، اشكال دوم اين تحليل اين است كه قياس فرموديد، گفتيد نهي با امر قياس مي‏شود. استادنا العلامه شيخ صدرا قدس الله نفسه الزكيه مي‏فرمايد: بر فرض كه قياس را قبول كرديم طبق مسلك ابناء عامه. اول كه قياس لا اساس له كه «ليس من مذهبنا القياس، اول من قاس هو الخناس». بر فرض كه قياس را قبول كرديم، قياس در لغت جا ندارد. در لغت و ادبيات دو تا منشأ بيشتر نداريم يا معايير است. قياس لغوي آن را هم قياس مي‏گوييم اما نه قياس منطقي، قياس لغوي يعني قواعد و يا سماع. اما قياس منطقي در لغت و ادب نداريم. بنابراين پس از اين دو تا دليل از كار افتاد،‌اعلام مي‏شود كه صيغه امر دلالت بر تكرار هم ندارد،

 سوال: جواب از دليل فرعي آن‏ها چيست؟

 جواب: جواب دليل سوم را از ضمن دو جواب قبلي استفاده مي‏كنيم كه اقتضاي طبيعت امر آن است و اما در تتبع كه مي‏بينيم، تتبع برگرفته از انحلال است و انحلال را در قول سوم بررسي مي‏كنيم.

 قول سوم: قول محقق خراسانی

 قول سوم: كه محقق خراساني تاييد و اعلام مي‏كند و همين طور سيدنا الاستاد. محقق خراساني مي‏فرمايد «الحق ان الصيغه مطلقا لا دلاله لها علي المره و التكرار». حق اين است كه صيغه امر بمادتها و بهيئتها دلالت بر مره و تكرار ندارد. منصرف از صيغه امر طلب ايجاد طبيعت است. و همين مقدار كل دلالت صيغه است. مره و تكرار در قلمرو مدلول وارد نيست. مدلول چه شد؟ طلب ايجاد طبيعت ماموربه،‌اين مدلول ماست. از كجا مي‏گوييم؟ مراجعه كنيم،‌انصراف دارد و انصراف براي ما كافي است. فرق بين انصراف و تبادر: استادنا العلامه شيخ صدرا قدس الله نفسه الزكيه اين‏جا مي‏فرمايد: محقق خراساني نبايد انصراف بگويد و بايد بگويد تبادر. چون انصراف در جملات است و تبادر در كلمات. معناي دو تا يكي است همان سبقت معنا در ذهن عند السماع، اما تبادر در كلمات و انصراف در جملات، اين‏جا چون كلمه‏ي امر است و صيغه امر بايد تبادر گفته بشود، حالا انصراف گفت براي اين‏كه انصراف و تبادر خيلي با هم نزديك هستند، جا به جايي‏‏اش و يكي جاي ديگري قرار گيرد، براي مدققين موجب اشكال مي‏شود اما براي اهل مسامحه و سحطي‏نگرها مشكلي ايجاد نمي‏كند. در هر صورت منظور اين است كه مدلول امر در اثر تبادر همان طلب طبيعت است و بس، نه مره‏اي داريم و نه تكراري. و بعد اضافه مي‏فرمايد صيغه امر بر مره و تكرار نه بوسيله هيئت خودش دلالت دارد و نه بوسيله ماده خودش. منظور از هيئت مثل اكرم،‌اين هيئت صيغه امر است. اين ساختار، اين هيئت است. گفته بودم كه مدلول هيئت وجوب است و اما ماده همين كلمه اكرام است كه مفاد ماده مي‏شود يعني عملي كه اكرام باشد واجب است. و بعد گفته مي‏شود كه هيئت هم دلالتي دارد و ماده هم دلالتي دارد. طبيعتا هرچند هيئت در ضمن ماده‏اي است و هيئت بدون ماده نمي‏تواند باشد هرچند ماده بدون هيئت مي‏تواند باشد كه در اصطلاح فلسفه به آن مي‏گوييم ماده و صورت كه ماده بدون صورت هست ولي صورت بدون ماده نمي‏تواند باشد. هيئت دلالتش اين است كه اين ماموربه واجب است. اين مفاد هيئت است. وجوب را نسبت به اين ماموربه اعلام مي‏كند. اين ماموربه حكمش وجوب است. مفاد ماده اين است كه اين ماده مصداقش در خارج بايد انجام بگيرد، اكرام، مصداق اكرام بايد در خارج محقق بشود. اين حد دلالت ماده و هيئت است. بنابراين در صيغه امر محل بحث هم دلالت هيئت قرار مي‏گيرد و هم دلالت ماده و هيچ كدام دلالتي بر مره و تكرار ندارد.

 اشکال کردهاند که دلالت ماده از محدوده بحث خارج است

  اما اشكالي كه در اين رابطه مطرح مي‏شود اين است كه گفته‏اند دلالت ماده را بايد از وادي بيرون كنيد، فقط دلالت هيئت را مورد بحث قرار دهيد. از دلالت ماده خبري نيست. براي اين‏كه در بيان و بديع سكاكي [4] گفته است به عنوان يك صاحب‏نظر كه مجدد بيان كه مصدر مجرد از الف و لام و تنوين مثلا علم كه «العلم» نگوييد و «علمٌ» نگوييد بدون الف و لام و بدون تنوين، كه ماده‏ي كلمات است اين مصدر مجرد ماده كلمات است و فقط به طبيعت مهمله دلالت مي‏كند. علم يعني دانش و هيچ چيزي بيشتر از آن وجود ندارد. مره و تكرار و خصوصيت، هر چيزي كه فكر كنيد اين‏جا خبري نيست. فقط علم يعني دانش و خالي از هرگونه خصوصيت و حالات و اوصاف است. بنابراين دلالت ماده از محدوده بحث خارج است. فقط دلالت هيئت صيغه را بر مره و تكرار بايد بحث كنيم.

 محقق خراسانی میفرماید این اشکال وارد نیست

 محقق خراساني مي‏فرمايد اين اشكال وارد نيست. براي اين‏كه اولا حرفي كه از سكاكي نقل شده است كه سكاكي اعلام مي‏دارد كه مصدر يعني ماده بالاتفاق دلالت بر چيزي خارج از طبیعت مهمله ندارد، این اتفاق اتفاق اهل بلاغت است و اتفاق اهل بلاغت قابل استفاده صاحبنظران اصول نیست. اصول مرحله بالاتر از بلاغت است. بلاغت یک سفرهای در ادبیات پهن میکند اما کار علمی تحقیقاتی را خود اصولیون انجام میدهند و تابع نظر اهل بلاغت نیست. این اولا و ثانیا مصدر گفتیم که ماده مشتقات نیست، پس حرفی که در بلاغت گفته میشود که مصدر ماده مشتقات است، در اصول رد شده است که مصدر ماده مشتقات نیست. یادتان است که شرح دادیم، محقق خراسانی میفرماید، شرح دادیم که مصدر ماهیت بشرط لاست و مشتق ماهیت لا بشرط است. اگر بگوییم که مصدر در ضمن دارد، جمع بین متقابلات شده است. سید الاستاد تعبیر داشتند الماهیات متقابلات که قابل جمع نیست. بنابراین با این تحلیل اصولی گفته شد که مصدر ماده مشتقات نیست.

 آیا مصدر اصل مشتقات است؟

 آنگاه گفته میشود که ماده مشتقات نیست ولیکن گفته میشود مشهور و معروف شما صرف میخواندید که از مصدر شروع میکردید. گفته میشود مضافا بر اینکه ماده مشتقات مصدر نیست، عیبی ندارد اما گفته میشود که اصل در مشتقات همان مصدر از آنجا شروع میشود که این اصل است. جوابش را دادهاند اولا و ثانیا:

 اولا مصدر اصل کلام نیست

 اولا مصدر اول و اصل باشد، محل وفاق نیست. اولا این قولی که گفته میشود که مصدر اصل کلام است، در بین صاحبنظران ادبیات محل وفاق نیست. بلکه محل اختلاف است بین بصریین و کوفیین. بصریین میگویند اصل در کلام مصدر است و کوفیین میگویند اصل در کلام فعل است و ما به تعبیر شیخنا الاستاد مسلک کوفیین را داریم که از فعل شروع میکنیم، ابواب زدهایم، ابواب نشانه این است که ما از فعل ماضی سر نخ را ترسیم کردهایم. بنابراین اصل کلام مصدر نیست بلکه فعل ممکن است باشد. و در عمل ما هم طرفدار فعل هستیم.

 ثانیا ماده به معنای مصدر نیست

 و ثانیا برفرض که اصل باشد، به معنای ماده نیست. به عنوان «اول شئ تقبل الصوره» این اولین چیزی است که صورت پذیرفته است. شما در منطق خواندید ماده خالی از صورت است. و بعد وجود هم ندارد، ماهیت مهمله است، وجود خارجی ندارد، شکل ندارد، تحقق بیرونی ندارد اما اگر شکل و شما گرفت و صورت روی آن آمد، وانگهی موجودیت پیدا میکند «شئیه الشئ بصورته لا بمادته» و اولین صورتی که روی ماده میآید مصدر است. این به عنوان اولین صورت است نه به معنای مادهی کلام تا شما حرفتان را ببرید و وصل کنید به قول سکاکی.

 تحقیق این است که صیغه هم از لحاظ ماده و هم ازلحاظ هیئت مورد بحث قرار میگیرد

 نتیجتا این قسمت از بحث، یک بحث ادبی بلاغی بود مربوط به صیغه امر، گفته شد که آن نظر و رأی مورد وفاق بلاغت از اساس متزلزل است و تحقیق این است که بحث صیغه هم از لحاظ ماده و هم از لحاظ هیئت میتواند مورد بررسی قرار بگیرد چون هیئت هم دلالتی دارد و ماده هم دلالتی. در نتیجه براساس رأی محقق خراسانی صیغه امر «لا دلاله لها علی المره و التکرار و انما تدلنا علی ایجاب الطبیعه فحسب». فقط مطلوب امر ایجاد طبیعت است. خالی از همه ویژگیها و اوصاف و حالات. اما سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه درباره دلالت امر بر مره و تکرار و درباره انحلال که بحث نسبتا دقیقی است، فرمایشاتی دارند که ان شاء الله شرح آن در جلسه آینده.