تحقيق تكميلي درباره معناي قصد قربت

 گفته شد كه مرحوم شيخ انصاري [1] قدس الله نفسه الزكيه مي‏فرمايد قصد قربت اين است كه ان يكون الداعي الي ايجاد العمل في الخارج هو الامر. داعي براي انجام عمل عبادي در خارج امر خدا باشد. اين معناي قصد قربت است.

 نظر شيخ انصاري و صاحبنظران اصولي

 بعد از شيخ انصاري صاحبنظران اصول محقق خراساني، ميرزاي نائيني، سيدنا الاستاد و غيرهم همين معنا را تاييد فرموده‏اند كه قصد قربت يعني ايجاد عمل به داعي امر.

 جمع آراء اين شد كه انجام عمل عبادي به داعي امر

  منتها عباراتنا شتي و حسنك واحد. اين مطلب با تعابير متعددي اعلام مي‏شود داعي امر، قصد امتثال، قصد امر، قصد قربت، قصد طاعت، اين تعابير كلا در يك محور هستند كه عبارت است از انجام عمل عبادي به داعي امر. معناي فقهي و اصولي قصد قربت و تعبد اين شد.

 روايات اخلاقي و معناي اخلاص

 ديروز اشاره كرديم كه معناي قصد قربت يعني عبوديت و عمل عبادي يعني تحقق اخلاص. به عبارت ديگر داعي امر اخلاص و اخلاص عمل انجام عمل به داعي امر. اين‏جا يك اشاره‏اي شد كه در نصوص اخلاقي و يا در بيانات خطابي گفته مي‏شود كه تحقق اخلاص بسيار كار دشوار و سختي است و بعضي از روايات را هم اشاره كرديم، البته روايات اخلاقي كه آن‏قدر درباره تحقق اخلاص شدت لحن به كار برده‏اند كه گويا سرزدن اخلاص كار محالي باشد يا محال عادي. گفتيم و كامل كنيم، فقها اخلاص كار بسيار ساده است، آن‏كه مي‏گويند اخلاص بسيار كار سخت و دشواري است، رنگ تصوف دارد. تصوف مسلك يأس آفرين و نااميد كننده است، فقه يعني اميدواري، فقه يعني اميد. از لحاظ فقهي اخلاص داعي امر، و داعي امر اخلاص. و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين عبادت به قصد امر مي‏شود مخلصين كه همان عبادت است و همان اخلاص. بلكه با ضرس قاطع مي‏توانيم اعلام بكنيم يك مطلبي را كه براي شما تازه باشد و آن اين است كه اخلاص كار دشواري نيست، شرك كار دشواري است. براي اين‏كه هر چيزي كه مطابق فطرت آدم باشد، براي آدم آسان و گواراست. دلچسب است و دلنشين است و ساده و آسان است. هر چيزي كه خلاف فطرت آدم باشد تحميل است، سخت است، دشوار است. شرك خلاف فطرت آدم است، اخلاص مقتضاي فطرت آدم است، به اصطلاح فلاسفه اخلاص و عبوديت مقتضاي حركت طبعي انسان است، حركت طبيعي. مثل اين‏كه انسان در زمين هموار يا سراشيب راه مي‏رود، كشش طبيعتا وجود دارد، يك كشش طبيعي وجود دارد. اما شرك و نفي اخلاص حركت قصري است، برخلاف مسير حركت آب شنا كند. اين مطلبي بود كه كامل شد، تتمه‏اي از ديروز. در اين قسمت از بحث به اين نتيجه رسيديم كه شيخ انصاري به عنوان علم اصول درباره معناي قصد قربت بيان‏شان فعلا مورد تاييد همه صاحبنظران است منتها تعابير مختلف در اين رابطه همه با هم به يك معنا اشاره دارند كه عبارت‏اند از انجام عمل به داعي امر. قصد امر مي‏گوييد، قصد امتثال مي‏گوييد، قصد قربت مي‏گوييد، فرق نمي‏كند.

 فرق بين نيت و قصد قربت

  يك نكته توضيحي نيت با قصد قربت چه فرقي دارد؟ مرحوم شهيد ثاني [2] مي‏فرمايد نيت يك امر بسيط و واحدي است، فقط اراده انجام كار و عزم به سوي عمل است. اجزاء ندارد اما قربت غايت عمل عبادي است. پس با اين توضيح اين مطلب هم برايمان روشن شد كه نيت نماز كه مي‏شود مباشرتا قصد قربت پشت سر آن مي‏آيد، گاهي اختلاط مي‏شود، فكر مي‏كند كه نيت همان قصد قربت است. دو تا نكته است. نيت است و بلافاصله قصد قربت. نيت يعني قصد مي‏كنيد كه همين نماز را بخوانيد و اين نماز را قربه الي الله، به قصد امتثال امر يا به داعي امر.

 سوال:

 جواب: نيت قصد است، قصد به انجام عمل، قصد بدون متعلق كه نيست، قصد مي‏كنيد انجام عمل را منتها تا قصد كرديد اين انجام عمل را مي‏گوييد قربه الي الله كه اين مي‏شود قربه الي الله. متن مسالك: النيه امر بسيط و القربه غايه المتعبد به، شرح دادم گفتم كه نيت و قصد امر خيلي با هم نزديك است و گاهي خلط پيش مي‏آيد، فكر مي‏كند آدم كه نيت نماز همان قصد امتثال است. نيت نماز با قصد امتثال مباشرت دارد و با هم پيوسته است. اين نماز را انجام مي‏دهم به داعي امر خدا. اين نماز را انجام مي‏دهم، نيت است و به داعي امر خدا قصد قربت. اما قصد قربت اگر چنانچه به داعي امر باشد با تعابير مختلف كه گفته شد، همان معناي درست قصد قربت است فقها و اصولا. وليكن در نقطه مقابل گفته مي‏شود كه عمل عبادي بغير قصد امر هم تصوير دارد و قابل تصور است.

 عمل عبادي به غير قصد امر دو قسم است

 و آن قسمت از معنا يعني انجام عمل به غير قصد امر، دو قسم است: قسم اول عبارت است از عملي كه قصد امر در آن نيست اما قصد شخصي و نفساني در آن عمل وجود دارد. اين بخش از عمل ‏مي‏شود زيرمجموعه رياء و شرك و باطل. براي تظاهر، براي رياء، براي دنيا، براي ترس از مردم، اين قسمت كلا زير مجموعه شرك و باطل. اما قسم دوم از اعمال عبادي كه به غير قصد امر است، اما در ارتباط با اطاعت خداست،اين قسمت را شهيد و محقق خراساني اشاره كرده‏اند، مي‏فرمايند: قصد عمل، انجام عمل عبادي به قصد محبوبيت، انجام مي‏دهم كه اين محبوب است، به قصد حسن كه اين كار خوب است و انجام مي‏دهم، كار خوب انجام دادن آن خوب است، به قصد مصلحت كه اين كار را انجام مي‏دهم فائده دارد، صوموا تصحوا، روزه مي‏گيريم كه سلامت آدم را فراهم كند. اين دواعي كه كلا در جهت غير داعي امر خداست، اما در ارتباط با طاعت خداست، بريده از طاعت خدا نيست.

 آثار اين دو قسم

 بنابراين اين دو تا قسم را معرفي كنيم كه چه آثاري دارد. قسم اول معرفي شد كه شرك و باطل است. آيا اين قسمت دوم قصد محبوبيت، قصد مصلحت، اين‏ها هم باعث بطلان عمل است يا باعث بطلان عمل نيست. شيخ انصاري قدس الله نفسه الزكيه با قاطعيت تمام مي‏فرمايد اگر در عمل به غير داعي امر خدا انجام بگيرد، مجزي نيست و باطل است.

 دو روايت از اصول كافي

 و در اين رابطه خوب است به مصدر اصلي مراجعه كنيم، به نصوص و ببينيم كه درباره عبادت و نقش قصد امر چه بياناتي و توضيحاتي آمده است. حديث اول: محمد بن يحيي عن احمد بن محمد بن عيسي اين را كه مي‏شناسيد از ثقات و اجلاست. عن شاذان پدر فضل، بن خليل قال و كتبت من كتابه باسناد له يرفعه الي عيسي بن عبدالله حديث متاسفانه روايت مرفوعه است. سند از لحاظ فقهي و رجالي در حد اعتبار كامل نيست، منتها روايتي است در كافي و از اعتبار‏مّايي ابتدايي برخوردار است ولي اعتبارش چون مرفوعه است، كامل نيست. در اين روايت اين قسمت‏اش را كار داريم كه مي‏گويد عيسي بن عبد الله سوال كرد از امام صادق عليه السلام جعلت فداك ما العباده، فدايت بشوم عبادت چيست؟ قال حسن النيه بطاعه من الوجوه التي يطاع الله منها [3] . معناي عبادت حسن نيت، يك قصد خوبي كه اطاعت خدا در آن قصد مورد توجه باشد. از وجوهي كه قصد طاعت در آن لحاظ شده باشد كه گفتيم مؤيد بر مطلب قبلي هم مي‏شود. قصد امر، قصد امتثال، قصد طاعت، قصد قربت و قصد داعي امر، همه اين‏ها وجوهي است كه طاعت خدا لحاظ مي‏شود. اين معناي قصد قربت است. روايت دوم: علي بن ابراهيم عن ابيه عن ابن محبوب عن جميل بن دراج كه تا اين‏جا روات از اجلاء و ثقات هستند و بحثي در صحت و وثاقت‏شان نيست. عن هارون بن خارجه اين هم از سوي نجاشي توثيق خاص شده است. سند صحيحه است بر مبناي ما و بر مبناي سيد الاستاد موثقه است چون ابراهيم بن هاشم توثيق خاص ندارد و وثاقتش به وسيله فرزندش علي بن ابراهيم است و ما گفتيم توثيق‏اش ثابت مي‏شود و سند صحيحه است. اين حديث از امام صادق عليه السلام مي‏فرمايد ان العباده ثلاثه قوم عبدوا الله عزوجل خوفا فتلك عباده العبيد و قوم عبدوا الله تبارك و تعالي طلب الثواب فتلك عباده الاجراء و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له فتلك عباده الاحرار و هي افضل العباده [4] . مي‏فرمايد عبادت سه قسم است: قسم اول گروهي عبادت مي‏كنند خدا را به جهت خوف و ترس از جهنم رفتن، از جهنم مي‏ترسند و عبادت مي‏كنند خدا را، مي‏فرمايد اين عبادت، عبادت بردگان است كه در ترس و خوف و كيفر و جزاء و مجازات گرفتارند. و قسم دوم گروهي است كه عبادت كنند خداي متعال را به جهت به دست آوردن ثواب، اجر، ثواب ابتدايي تا رسيدن به بهشت. اين گروه و اين عبادت عبادت اجراء است. اجراء جمع اجيرها، كساني كه اجير هستند و كرايه‏اي كار مي‏كنند، كاري مي‏كنند به عبارت فارسي مزدبگيران، كاري مي‏كنند تا مزد بگيرند. و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له قسم سوم گروهي است كه عبادت كنند خداي متعال را به جهت حب خدا، فقط منشأ و داعي براي عبادت حب خداست فتلك عباده الاحرار. اين عبادت عبادت احرار است كه عهد و پيمان با هو الموجود بست، گردنش از قيد هر معبود رست، ما سوي الله را مسلمان بنده نيست، پيش فرعوني سرش افكنده نيست.

 دو توضيح و دو سوال

 ترجمه كه كامل شد، معناي عبادت را كه فهميديم، دو تا توضيح در قالب دو تا سوال، سوال اول آيا حبا لله همان داعي امر است؟ ما تا حالا گفتيم كه در اصول و فقه بلا اختلاف قصد قربت انجام امر به داعي امر است. در اين نص معتبر آمد كه عبدوا الله حبا له اين فرق كرد، داعي امر كه اين‏جا نيست، حبا له است. اين سوال را كه مطرح كنيم، جوابش اين است كه حب خدا منشأ اطاعت امر خداست. كسي كه عمل را به داعي امر خدا انجام مي‏دهد، معرفت خدا دارد، حب خدا دارد، حب خدا منشأ و رمز و راز انجام عمل به داعي امر است. آيه قرآن اين مطلب را ارشاد مي‏كند، مي‏فرمايد قل ان كنتم تحبون الله فاتبعوني، امر پشت سر حب آمد، اگر محبت حق داريد، متابعت كنيد. اطاعت امر برخواسته از حب خداست. منشأ اصلي و مصدر جوشش اطاعت امر، حب الهي است پس اشاره به مصدر، اشاره دقيق‏تر و عميق‏تر است. اما نكته توضيحي دوم، ما در قسمت اول همين بحث گفتيم كه اگر عمل به غير داعي امر باشد، شيخ انصاري مي‏فرمايد مجزي نيست. حالا اگر به داعي خوف و به داعي بهشت‏طلبي، طلب ثواب، عبادت انجام بگيرد، اين عبادت باطل است يا باطل نيست؟ از اين روايت صراحتي ديده نمي‏شود اما اشعاري وجود دارد كه اين‏گونه عبادت هم باطل نيست اما در مرتبه پايين‏تر از عبادت حقيقي و كامل قرار دارد. افضل العباده آن بود كه حبا لله باشد. اين ديگر افضل نيست و در مرتبه پايين‏تري قرار دارد. چرا؟ شرح داديم گفتيم كه انجام عمل به غير داعي امر دو قسم است: قسم اول داعي نفسانيات است كه شرك است و قسم دوم دواعي هست كه ارتباط با عبادت دارد، اين خوف و اين طل جنت از قسم دوم است كه ارتباط با طاعت حق برقرار است، بريده از طاعت حق نيست،‌اما يك مقدار مطالبات طبيعي و غريزي هم در آن گنجانده شده است. بنابراين اين داعي در كنار داعي است، در حقيقت طاعت خداست. روح‏اش طاعت خداست اما طاعت خدايي كه يك غرضي هم براي انجام دهنده عمل به بار آورده كه مي‏گويد بهشت بروم،‌ مي‏گويد از جنهم نجات پيدا كنم، نماز من كه نمازي نيست، سعي كنم كه فقط جهنم نروم. اين‏ها اغراض و در حقيقت دواعي جنبي است كه روح‏اش طاعت در شكل ارتكازي است. در شكل ارتكاز فطري، شكل فطري و ارتكازي طاعت است. چون طاعت ارتكازي و فطري وجود دارد، حكم به بطلان دليل ندارد. اما ارزش اين عبادت طبعا در سطح پايين‏تري خواهد بود. انواع معاني قصد قربت گفته شد كه امر پنجم بود.

 اما قصد وجه و تمييز

 سوال: قصد وجه كه مي‏گويند اين به چه معناست؟

 جواب: نيت، قصد قربت، قصد وجه، قصد تمييز. قصد وجه و قصد تمييز در محدوده نيت است. نيت را گفتم قصد و عزم كه از شهيد ثاني گفتم برايتان كه نيت عبارت است از قصد خود عمل و قربت عبارت است از غايت عمل عبادي. محقق قمي در كتاب قوانين الاصول در بحث نيت مسئله‏ي قصد وجه و قصد تمييز را اشاره مي‏كند، مي‏فرمايد قصد عمل كه همان نماز ظهر را مي‏خواهيد انجام بدهيد، در حقيقت قصد تمييز است، يعني اين نماز ظهر را از نماز عصر جدا كنيد. و قصد وجه است‌ يعني فقط همين جهت را الان عمل مي‏كنم، جهت يعني در همين جهت انجام نماز ظهر هستم. وجه و تمييز، از عناوين مربوط به نيت عمل عبادي است نه مربوط به قصد قربت.

 خلاصه بحث

 بنابراين اين قسمت از بحث خلاصه‏اش اين شد كه قصد قربت از ديد فقه و اصول بلا خلاف عبارت است از انجام عمل به داعي امر. اما انجام عمل بدون داعي امر دو قسم است: 1. شرك، 2. مرتبه نازله از عبادت.

 امر ششم جزئيت قصد قربت، شرعي است يا عقلي

  اما امر ششم: اخذ قصد قربت در متعلق امر ممكن است يا ممكن نيست؟ و جزئيت قصد قربت در صلاه، به امر شرعي است يا به حكم عقل؟ اين امر ششم ماست. يعني به توسط امر شرعي اين جزئيت ثابت مي‏شود، امر شرعي دارد يا به توسط حكم عقل. در اين باره كه قصد امر جزء عبادت هست، اگر از تسالم چيزي بالاتر داشتيم مي‏گفتيم، جزء ضرورت فقهي است كه قصد امر جزء عبادت است. در اين بحثي نيست. اما بحث اين است كه اخذ اين قصد قربت و جزئيت اين قصد قربت از طريق شرع به اثبات مي‏رسد يا از طريق عقل.

 اشكال دور و خلف

 شيخ انصاري قدس الله نفسه الزكيه شايد طبق تتبع اولين كسي كه اين اشكال را طرح فرموده‏ است شيخ انصاري باشد كه مي‏فرمايد قصد قربت در متعلق امر امكان اخذ ندارد. اخذ قصد قربت در متعلق امر ممكن نيست. اشكالش هم واضح است. دور است و خلف. مي‏فرمايد كه قصد امر طبيعتا بعد از امر مي‏آيد،‌ بعد از خود امر. امري آمده باشد وانگهي آن امري كه آمده است، قصد بشود. متعلق امر در چه زماني است؟ در زمان قبل از صدور امر، شي‏اي باشد،‌عملي باشد به عنوان متعلق تا امر نسبت به آن عمل صادر بشود. پس يك متعلق قطعا قبل از امر لازم است،‌ زمان متعلق قبل از زمان صدور امر است. و زمان قصد امر بعد از زمان صدور امر است. اين مقدمه را كه گفتيم با اين وضوح، اشكال واضح است كه شما اگر قصد امر را در متعلق امر قرار بدهيد، مستلزم تقدم شئ بر نفس شئ مي‏شود. قصد امر كه بعد از امر بود، بايد قبل از امر باشد تا متعلق بشود، تا امر به آن تعلق بگيرد. بنابراين گفته مي‏شود كه اگر قصد امر در متعلق امر قرار داشته باشد، مستلزم دور يا خلف است. حالا ما دو اصطلاح را به كار مي‏بريم، مي‏گوييم مستلزم دور و مستلزم خلف، يك قضيه مي‏شود دو تا محال روي آن بيايد، دور هم محال است و خلف هم محال است. ما مي‏گوييم هم يعني صاحبنظران مي‏گويند هم مستلزم دور است و هم مستلزم خلف. بدانيم همين دور و خلف اگر همين اخذ قصد امر را در متعلق امر به لحاظ واقع در نظر بگيريم، مي‏شود خلاف واقع. چون قصد امر قبل از امر خلاف واقع است. اگر همين قصد امر را قبل از امر به اعتبار واقع در نظر بگيريم، مي‏شود خلاف واقع و خلاف واقع شرح خلف است. خلف يعني خلاف واقع. و اما اگر همين قصد امر را در متعلق امر در ارتباط با توقف قصد امر به صدور امر در نظر بگيريم كه قصد امر توقف دارد به صدور امر، اگر همين قصد امر را از لحاظ توقف قصد امر به خود امر در نظر بگيريد مي‏شود دور. پس به لحاظ واقع‏نگري خلف است و به لحاظ توقف قصد امر به خود امر مي‏شود دور. بنابراين اخذ قصد امر در متعلق امر به وسيله امر شرعي كاري است ناممكن. اين اشكالي است از شيخ انصاري و درست و قوي و متين. بقيه و تتمه امر جلسه بعد.