موضوع: تعبدي و توصلي بودن صيغه امر

 تحقيق تكميلي درباره تعبدي و توصلي

 گفته شد كه براي اين اصطلاح شرعي پنج تعريف آمده است:

 1. توصلي مشروط به قصد قربت است و تعبدي مشروط به قصد قربت است. اين تعريف از شيخ انصاري و مشهور است.

 2. غرض بدون قصد قربت محقق مي‏شود در توصلي و در تعبدي حصول غرض مشروط به قصد قربت است كه تعريفي بود از محقق خراساني و سيدالاستاد.

 3. در توصلي مباشرت شرط نيست، در تعبدي مباشرت شرط است.

 4. در توصلي امتثال بوسيله مقدمه حرام هم ممكن است اما در تعبدي امتثال بوسيله مقدمه حرام ممكن نيست.

 5. تعريفي از محقق نائيني كه توصلي يك امر دارد و تعبدي داراي دو امر است. تحقيق اين است كه تعريف تعبدي و توصلي تعريف يك اصطلاح شرعي است. معرفي يك عنوان از عناوين اعتباريه است. تعريف حقيقي نيست. زيرا تعريف حقيقي اختصاص دارد به ماهيات حقيقيه‏اي كه داراي جنس و فصل حقيقي و واقعي باشد. بنابراين در اين گونه تعاريف مقصود شناسايي اصطلاح است، از هر طريقي كه بشود. به توسط هر خصوصيتي كه ممكن باشد. بنابراين همه اين پنج تا تعريف كه گفته شد، به وجهي مي‏تواند اين مصطلح شرعي را معرفي كند و لا باس به و مشكل اصلي در كار نيست. اما با توجه به سياست بحثي‏مان مي‏توانيم بگوييم كه از بين اين تعاريف ما آن خصوصيتي را بايد در نظر بگيريم كه نقش بيشتر در معرفي اين اصطلاح دارد و تا حدي كه بتوانيم اعلام كنيم كه معيار تحقق عنوان اين اصطلاح است. معيار تحقق عنوان توصلي و تعبدي است. و آن خصوصيت عبارت است از قصد قربت. بدون هيچ ترديدي بعد از يك تصور و تصديق به اين حقيقت مي‏رسيم كه معيار توصلي عدم قصد قربت است يعني امتثال بدون قصد قربت محقق مي‏شود، هرچند واجب توصلي را مي‏شود با قصد قربت انجام داد. اگر قصد قربت را اضافه كنيم يك فائده و يك اثر زائدي خواهد داشت و آن ثواب و اجر و حصول تقرب و قرب، به دست آوردن ثواب و اجر ارتباط تنگاتنگ دارد به اين‏كه واجب را با قصد قربت انجام بدهيم، توصلي باشد يا تعبدي. اما اصل امتثال توصلي مشروط به قصد قربت نيست.

 سوال: اگر كسي مباشره انجام بدهد و قصد قربت نباشد تعبدي نيست.

 جواب: اين برمي‏گردد به آن مطلبي كه گفته بوديم كه توسط هر يكي از اين تعاريف مي‏شود تعبدي و توصلي را معرفي كنيم. تعاريف را نوعا مي‏خواهيم بيان كنيم يعني تعبدي مباشرت مي‏طلبد اما مستثنيات بستگي دارد به دليل خاص خودش كه استثناء مي‏زند.

 تعريف شيخ انصاري درست است و بقيه تعاريف به اين تعريف برمي‏گردد

  پس از كه گفتيم اين تعريفي كه منسوب بلكه مصرح از شيخ انصاري به ارث رسيده است، درست است و كامل‏ترين. و بقيه تعاريف مستقيم با يك واسطه يا دو واسطه برمي‏گردد به همين تعريف. مثلا محقق خراساني كه مي‏فرمايد حصول غرض منوط به قربت نيست. حصول غرض يعني امتثال. از آن زاويه غرض وارد وادي شده است. اما حقيقت مطلب همان امتثال واجب است. واجب كه امتثال شد، غرض حاصل است. از طريق مسبب مطلب را اعلام مي‏كند نه از طريق سبب. سبب انجام واجب است و مسبب حصول غرض. فقط تعبير كه فرق كرده است، در عوض سبب، مسبب را طرح مي‏كند كه غرض باشد. اين تعريف فرق فني با تعريف شيخ انصاري ندارد. مباشرت و مقدمه حرام را ديروز اشاره كرديم كه خود شيخ انصاري هم فرمود كه به وجهي هم برمي‏گردد به قصد قربت.

 اما تعريف محقق نائيني مشير به منشأ قصد قربت است

  اما تعريف محقق نائيني كه فرموده بود واجب توصلي يك امر لازم دارد و واجب تعبدي دو تا امر. شما با يك دقت بسيار كوتاهي مي‏توانيد به دست بياوريد كه قصد قربت و عدم قصد قربت برگرفته از يك امر و دو تا امر است. محقق نائيني منشأ قصد قربت را بيان مي‏كند. منشأ قصد قربت امر دوم است اما واقع بدنه خود عمل اين است كه قصد قربت در تعبدي شرط است و در توصلي شرط نيست هرچند منشأ تعبدي دو تا امر و منشأ توصلي يك امر. محقق نائيني به منشأ قصد قربت توجه كرده است. در حقيقت منشأ قصد قربت با خود قصد قربت از لحاظ معياري فرق نمي‏كند. بنابراين فقط منشأ قصد قربت يك نكته تحقيقي و تحليلي است كه دقت مي‏طلبد و خود قصد قربت يك تصور سطحي را هم بيشتر نمي‏خواهد. با يك تصور سطحي مي‏تواند يك محقق به دست بياورد كه قصد قربت در امتثال واجب توصلي شرط نيست و قصد قربت در امتثال واجب تعبدي شرط است.

 نتيجه بحث

  نتيجه بحث اين شد تعريف ماهيات حقيقه به بيان جنس و فصل بستگي دارد اما تعاريف عناوين اعتباريه به وسيله معيار تحقق عنوان صورت مي‏گيرد. در اين‏جا هم معيار تحقق عنوان توصلي عدم اشتراط قصد قربت و معيار تحقق عنوان تعبدي اشتراط قصد قربت است، امر دوم كامل شد.

 امر سوم: فرق بين واجب توصلي و غيري

  امر سوم: فرق بين واجب توصلي و واجب غيري.

 نسبت بين واجب غيري و توصلي

 شيخ انصاري [1] قدس الله نفسه الزكيه مي‏فرمايد فرق بين واجب توصلي و غيري و فرق بين واجب نفسي و تعبدي اعم و اخص من وجه است. از نسب اربعه عموم و خصوص من وجه است. شرح مسئله: درباره واجب توصلي و واجب غيري ماده اجتماع واحد داريم و مادتين افتراق داريم. اما ماده اجتماع عبارت است از غسل ثوب متنجس كه اين‏جا هم اين واجب توصلي است و قصد قربت نمي‏طلبد و هم اين واجب غيري است براي صلاه است. ماده افتراق از طرف واجب غيري عبارت است از غسل جنابت كه وجوبش غيري است. فقط واجب غيري است اما واجب توصلي نيست چون قصد قربت لازم دارد. ماده افتراق از طرف واجب توصلي عبارت است از وجوب وضع ميت در قبر مستقبلا، واجب است گذاشتن ميت را در قبر در حالت استقبال، اين واجب واجب توصلي است كه قصد قربت نمي‏خواهد اما غيري نيست خود اين عمل واجب است نه براي چيز ديگر. نسبت اعم و اخص بين واجب توصلي و واجب غيري معلوم شد.

 نسبت بين واجب تعبدي و نفسي

 اما نسبت عموم و خصوص من وجه بين واجب تعبدي و واجب نفسي: ماده واحده اجتماع دارد و مادتين افتراق، اما ماده اجتماع طبق مثال شيخ انصاري عبارت است از صلاه و صوم. هم واجب نفسي است و هم تعبدي. ماده افتراق از طرف واجب نفسي مثل رد سلام، كه اين واجب واجب نفسي است اما تعبدي نيست و قصد قربت نمي‏طلبد. اما ماده افتراق از طرف واجب تعبدي كه تعبدي هست اما نفسي نيست. مثل تيمم كه خود تيمم واجب تعبدي است و بدون قصد قربت نمي‏شود اما نفسي نيست. نسبت بين واجب توصلي و غيري و نسبت بين واجب تعبدي و نفسي بيان شد و مثال‏ها هم تقريبا بيان شد.

 سوال:

 جواب: ما خواستيم بگوييم ماده افتراق از طرف واجب نفسي كه واجب نفسي است اما تعبدي نيست، رد سلام واجب نفسي است خودش واجب است، اما تعبدي نيست و قصد قربت نمي‏خواهد. بنابراين امر سوم كه فرق بين اين دو تا عنوان بود هم كامل شد.

 اقسام تعبدي و توصلي

 امر چهارم: تقسيم واجب توصلي. محقق نائيني [2] قدس الله نفسه الزكيه بحث تعبدي و توصلي را مفصل بيان مي‏كند. سيد الاستاد [3] قدس الله نفسه الزكيه مطلب را بيان مي‏كنند، مي‏فرمايند توصلي دو قسم است: قسم اول آن است كه واجب به توسط فعل غير مكلف امتثال شود. مباشرت شرط نيست مثل اداي دين. اگر كسي دين مكلفي را اداء كند، دين اداء شده است و مباشرت خود مديون شرط نيست. قسم دوم واجب توصلي عبارت است از واجبي كه امتثال آن مشروط به قصد قربت نيست. اين دو قسم را كه گفتيم، مي‏فرمايند نسبت بين اين دو قسم اعم و اخص من وجه است. ماده اجتماع و دو تا ماده افتراق: اما ماده اجتماع همان مثال معروف غسل ثوب متنجس كه هم به فعل غير امتثال مي‏شود و انجام مي‏گردد و هم قصد قربت نمي‏خواهد. اما ماده افتراق از طرف قسم اول كه به فعل غير انجام مي‏شد، مثل رد سلام واجب كه سلام واجب مي‏گوييم يعني سلام مكلف مسلمان. رد سلام كه واجب است، فقط توصلي قسم دوم است كه قصد قربت نمي‏خواهد اما با فعل غير انجام نمي‏شود. كسي به شما سلام داده، كسي ديگر از طرف شما رد سلام بكند كافي نيست و با فعل غير انجام نمي‏شود. اما ماده افتراق از طرف قسم اول مثل وجوب صلاه قضاء بر ولد اكبر، اين قصد قربت لازم است. وجوب قضاء صلوات واجبه بر ولد اكبر. در اين مورد فقط واجب توصلي قسم اول است كه بوسيله فعل غير انجام مي‏شود اما بدون قصد قربت انجام نمي‏شود. نسبت را بين اين دو تا قسم گفتيم. اقسام گفته شد. امر چهارم هم تمام، رسيديم به امر پنجم.

 اقسام و تعاريف حقيقي و اعتباري

 سوال: اين دو تا قسيم همديگر نيستند و در مقابل هم قرار نمي‏گيرند.

 جواب: اقسام، تعاريف كلا بين امور اعتباري و امور حقيقي فرق مي‏كند. آن اشياء و اقسامي كه داراي هويات واقعيه هست، هر قسمي قسيم ديگري است و آن اشياء و اموري كه اعتباري است، با يك وصفي يك خصوصيتي، يك قسم از يك قسم ديگر جدا و متمايز مي‏شود. اين نكته اگر به ذهن‏تان سپرديد در اين وادي ديگر به مشكل برنمي‏خوريد. آن‏كه در منطق خوانده بوديد مربوط بود به امور حقيقيه و واقعيه.

 امر پنجم معناي قصد قربت

  امر پنجم كه عبارت است از تعريف قصد قربت. شيخ انصاري قدس الله نفسه الزكيه قصد قربت را مؤكدا اين طور معنا مي‏كند، مي‏فرمايد قصد قربت يعني انجام عمل بداعي امر.

 قصد قربت دو وصف را در بطن خود دارد

  اين‏كه قصد قربت شد، همين قصد قربت دو تا عنوان ديگري را در بطن خودش دارد:

 1. تعبديت.

  2. اخلاص و نفي شرك.

 لذا الان شما به طور تحقيقي معناي تعبديت يا عبادت يا اخلاص ضد شرك را فقهيا توجه كنيد. از لحاظ فقهي آن عملي كه از سر اخلاص محقق مي‏شود عبارت است از عملي كه به داعي امر خدا باشد. داعي امر و انگيزه كار، امر خداست. چرا نماز مي‏خوانيد؟ امر خداست. چرا روزه مي‏گيريد؟ امر خداست. و اگر داعي امر خدا نبود، پدر و مادر به من مي‏گويد نماز بخوان، مي‏خوانم. مدرسه مي‏گويد بايد نماز بخواني و الا اخراجت مي‏كنيم، اگر داعي غير از امر خدا امر ديگري بود، اين عبادت عبادت ديگر نيست، اين ديگر عبوديت نيست و اين‏جا اخلاص نيست و شرك است. شما خوانده‏ايد كه شرك مي‏تواند شرك خفي باشد. يك وقت آدم خودش نستجير بالله انگيزه دروني دارد، حركت مي‏كند براي اين‏كه خودش را خوب نشان بدهد مشغول ذكر و دعا و نماز مي‏شود، داعي رياست، شرك خفي است. بنابراين ما عبادت را دقيق بفهميم كه براي ما مهم است، چرا مهم است؟ براي اين‏كه يك القاءات تصوفي گاهي در فقه وارد مي‏شود ناخواسته، و براي مؤمنين مشكل ايجاد مي‏كند. گفته مي‏شود كه شرك يا رياء در حديثي است مثل مورچه سياه شب تاريك روي نمد سياه، راه برود كه قابل رؤيت نيست، رياء اينگونه است. عمل هم اگر ريايي بود، باطل است. پس اخلاص كار ناممكن است. يك حديثي را هم گفته بوديم المسلمون كلهم هالكون الا العالمون تا الا المخلصون بعد و المخلصون في خطر عظيم. گفتم اين حديث سند ندارد يكي از داده‏هاي تصوف است. اگر اين حديث درست باشد عبادت براي بشر ممكن نيست. خدا كه اخلاص خواسته و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين خدا امر به غير مقدور كه نمي‏كند، اما اخلاص به آن سبك و سياقي كه معنا شده است بگيريم،‌ اخلاص و عبوديت ممكن نيست. معنايي كه شيخ انصاري براي قصد قربت اعلام مي‏كند كه بگيريد و معناي درستي است،‌ اين است كه عمل و عبادت به داعي امر خدا انجام بگيرد. داعي غرض نفساني يا تحميل از بيرون نباشد، فقط داعي امر خدا باشد كه اين عبادت است و اين اخلاص است. اخلاص همين است، فقط به توسط امر خدا. ديگر اخلاص يك چيزي نيست كه تصوفي فكر كنيم كه چه باشد كه ما هنوز نرسيده‏ايم و آن مخلصون هم در خطر عظيم. بنابراين حتي آن مورچه سياه، حديث اخلاقي است. يادتان است فرق بين حديث اخلاقي و حديث احكامي؟ حديث اخلاقي مدلول مطابقي مراد نيست. تعبير بلاغي كنايي است. كنايه از شدت مطلوب است، كنايه از فضيلت بالا يا كنايه از توجه بيشتر. مدلول مطابقي در روايات اخلاقي مراد نيست و تعابير كنايي است. بنابراين معناي قصد قربت فعلا تا اين حد معلوم شد. اما از صاحبنظران تعاريف ديگري هم براي قصد قربت آمده است كه ان شاء الله ارائه مي‏كنيم و آخرش برمي‏گردد به همين‏ كه شيخ انصاري فرموده است.