موضوع: مسئله دوم از مطهریت ارض
سید
طباطبایی یزدی قدس الله نفسه الزکیه
میفرماید: «
فی طهاره ما
بین الاصابع الرجل اشکال و اما اخمس القدم فان وصل الی الارض
یطهر و الا فلا فاللازم وصول تمام الاجزاء النجسه الی الارض فلو کان
تمام باطن القدم نجساً و مشی علی بعضه لا یطهر الجمیع بل
خصوص ما وصل الی الارض».
اشکال
در حکم الحاق ما بین انگشتان پا میفرماید:
بحث ما در تطهیر کف پا و ته کفش بود که به وسیله مسح به زمین و
یا مشی پاک میشود. اما ما بین انگشتان پا
میفرماید: در طهارت ما بین اصابع رجل اشکال است. طبیعت
اشکال این است که از یک سو وجهی برای تطهیر وجود
دارد و از سوی دیگر وجهی برای عدم تطهیر. اما وجه
تطهیر قاعده تبعیت. ما بین انگشتان یک جزئی از کف
پا به حساب میآید، کف پا که تطهیر بشود آن جزئی
که لای انگشتان است به تبع کف پا حکم به تطهیر داشته باشد. اما درباره
قاعده تبعیت گفتیم که قاعده تبعیت ساختاری دارد که در آن
ساختار اگر متصل فرع و اصل به طور دقیق برقرار باشد که هر حالتی که در
اصل عارض میشود یک عروض ضمنی به آن فرع داشته باشد،
اینجا تبعیت است. مثلا تخت چوبی که روی آن میت
تغسیل میشود، تطهیر و تغسیل میت کافی
است برای تطهیر آن تخته و دیدیم که ساخت از این
قرار است که ارتباط اصل و فرع یا اصل و تابع به صورتی است که حالت و
وصفی که عارض میشود بر اصل، بر تبع هم ضمناً عارض
میشود. تطهیر جسم میت که آب ریخته
میشود، آب به تخت چوب هم میرسد. این قاعده
تبعیت است. اما اگر چیزی تابع چیز دیگری باشد
ولی وصف عارض به اصل برسد و به تابع نرسد، اینجا اصلاً قاعده تبعیت
زمینه ندارد. لای انگشتان که به وسیله شئ متنجسی آلوده و
تنجیس شده، کف پا میرسد به زمین مسح و مشی
میشود، اما لای انگشتان که به زمین
نمیرسد. آن حالت عارض به اصل به فرع عارض نمیشود و
زمینه برای قاعده تبعیت محقق نیست. و مضافاً بر این
شک در تطهیر مساوی با عدم تطهیر است و استصحاب نجاست هم به قوت
خود باقی است. بنابراین میفرماید: در طهارت ما
بین اصابع رجل اشکال است. سیدنا الاستاد قدس الله نفسه الزکیه
میفرماید: اولاً میتوانیم از اطلاق مسح
استفاده کنیم و تطهیر تنجس لای انگشتان را به وسیله
مشی اعلام کنیم منتها اگر مسح لای انگشتان به وسیله
مشی و مماسه به زمین امکان نداشت، با اجزای منفصله زمین
چیزی سنگ ریزهای یا یک مقدار
خاکی از زمین بردارد که اجزای زمین باشد، لای
انگشتش را مسح کند و آن آلودگی را به توسط آن جزء منفصل از زمین
بتواند پاک کند، این ممکن است و طهارت به وسیله مسح صورت
میگیرد و از اطلاق «
یمسحها»
استفاده میکنیم. اما در صورتی که امکان داشته باشد به
وسیله اجزاء متصله زمین ازاله صورت گیرد، نیاز به مسح به
توسط اجزاء منفصله نیست بلکه دلیل هم ندارد. ولیکن اگر به توسط
اجزاء متصله ازاله ممکن نبود، به وسیله اجزاء منفصله زمین یک
تکه زمینی را بردارد و آن لای انگشتانش را به وسیله جزء
منفصل زمین ازاله کند، هیچ اشکال و ابهامی نیست.
[1]
سوال:
برای این روایتی نداریم.
جواب:
روایت «
یمسحها» است. «
یمسحها» رجل را مسح کند، رجل لای انگشتان
هم مسح است، به طور طبیعی مسح اطلاق دارد و براساس عمل و واقع
میبینیم اگر کف پا به توسط اجزاء متصله قابل مسح بود که
بود و اگر نبود یک جزء منفصله برمیداریم و مسح
میکنیم و مسح صدق کرده. از لحاظ عرف هم آن مسحی که به
آن قسمت زمین مثلا تکهای از زمین است، آنجا ثابت است
آنکه ثابت است میتواند مطهر باشد و آن اگر منفصل شد، وجداناً حکمش
فرق نمیکند و اطلاق هم شامل آن میشود.
سوال: اگر
مقداری از زمین را بردارد و بر کف پا مسح کند، پاک
نمیشود
جواب: آن در
شرائط دیگری بود. مسح در روی زمین ممکن بود، در آن شرائط
نمیشود خاک را بگیرید روی کف پا بگذارید و
بمالید. اما براساس ظهور و اطلاق همان است که سیدنا الاستاد فرمودند.
ولکن بعید نیست که بگوییم مسح انصراف دارد به مسح
عادی و متعارف. پا باشد و روی زمین مالیده شود و
مشی شود. اما اگر لای انگشتان باشد، اینجا مسح عرفی و قدر
متیقن ثابت نیست لذا جایی برای شبهه وجود دارد و پس
از که شبهه بشود، شک در تطهیر میشود و باید با
تطهیر به آب اقدام شود و به اینگونه تطهیر اکتفاء نشود، حداقل
احتیاط این است که باید با آب شستشو بشود که سید
میگوید اشکال. در اصطلاح عروه جایی که اشکال
میگوید و کلمه احتیاط را به کار نمیرود
نظر به ادله است. و همین موردی که ادله این وضعیت را داشت
اگر نظر به حکم باشد میگوید احوط. اشکال و احوط فرقش فرق
جهتی است، از جهت ادله میگوییم اشکال و از جهت
حکم میگوییم احوط. و اینجا هم جزء مواردی
است که میگوییم احوط این است و بیان
سید درست و صحیح به نظر میرسد.
حکم
اخمس قدم «
و اما اخمس القدم فان وصل الی الارض یطهر و الا
فلا». اخمس قدم این فرو رفتگی پا که به زمین وصل نشود. و
اگر فرو رفتگی و گودی کف پا برسد به زمین یطهر و اگر وصل
نشود تطهیری نیست، «
فاللازم وصول تمام
الاجزاء النجسه الی الارض»، یک امر وجدانی را بیان
میکند. «
فلو کان تمام باطن القدم نجساً و
مشی علی بعضه لا یطهر الجمیع بل خصوص ما وصل الی
الارض»، تمام کف پا نجس است، روی زمین راه رفت، تمام کف پا پاک
نمیشود مگر اینکه در حال راه رفتن تمام کف پا به زمین
برسد. اگر بعضی از قسمت کف پا به زمین نرسد تطهیری
نیست. شرحش را دادیم که از وجدانیات است، یعنی
تطهیر بدون مطهّر وجداناً درست نیست و اصلا زمینه برای
تطهیر وجود ندارد. مطهّری نیامده تا تطهیر صورت
بگیرد. و نیاز به این نیست که بگوییم در شرح
از نصوص استفاده کنیم که ظواهر نصوص میگوید باید
ارتباط برقرار بشود. نیاز به ظاهر نصوص نداریم، وجداناً تطهیر
بدون مطهّر واقع نمیشود. مسبّب بدون سبب صورت
نمیگیرد.
مسح
پا به دیوار چه حکمی دارد؟ «
الظاهر کفایه المسح علی الحائط و ان کان لا
یخلو عن اشکال»، میفرماید: ظاهر این است
که مسح پا به دیواری که از اجزاء زمین باشد کافی است در
تطهیر. «
و ان کان لا یخلو عن اشکال»
اشکال که میگوییم دو وجه اینجا با هم تعارض
دارند: وجه تطهیر این است که حائط از اجزاء زمین است و اشکال هم
این است که عرفاً دیوار را زمین نمیگویند،
در فهم عرف دیوار غیر از زمین است. اما سیدنا الاستاد
میفرماید: اشکالی در کار نیست. حائط مثل
زمینی است که یک مقدار ارتفاع دارد. ارتفاع از لحاظ وجود مگر
ماهیت را تغییر میدهد؟ زمین بودن را از
حالت زمینی میگیرد؟ دیوار هم زمین
است و هیچ فرق نمیکند. مشی صورت
نمیگیرد ولی مسح که صورت میگیرد.
ما گفتیم برای تطهیر ارض مسح و مشی کافی است. بلا
اشکال حائط زمین است و همان حکم تطهیر جاری است و شک در آن
نخواهد بود. اما تحقیق این است که همانطوری که سید
فرمودهاند و نصوص هم میفرمایند مشی و مسح در
زمین باشد، مقتضای جمود بر نصوص گاهی ما را حتی از علم
وجدانی هم منصرف میکند جایی که نصوص به مشکل
برنخورد. قاعده این بود که اگر فهم عرف یا نظر یا حکم عقل معارض
بشود با دستور شرع، اگر دستور شرع صریح باشد که قطعاً مقدم است. و اما
اینجا هم جزء مواردی است که جمود بر روایات این است که
مشی و مسح بر روی زمین هموار باشد، شاید یک
مصلحتی است که ما نمیفهمیم. اما دیوار در لسان
روایت با سطح زمین فرق دارد، حداقل احتمال فرق وجود دارد.
میگویید از لحاظ مواد و ماهیت فرق ندارد
میگوییم این امر عقلی است، در نصوص
زمین آمده، مقتضای جمود بر نصوص این است که فقط به مطهریت
سطح زمین اکتفاء کنیم. در خارج از آن همانطور که در متن سید
یزدی فرمودهاند که احتیاط بشود و اشکال است،
احتیاط باید بکنیم منتها سید فرمودهاند
احتیاط مستحب، اضافه بشود که احتیاط لزومی.
شک
در شرط طهارت منتهی به شک در مشروط مسئله 4: «
اذا شک فی طهاره الارض یبنی علی
طهارتها فتکون مطهّره الّا اذا کانت الحاله السابقه نجاستها و اذا شکّ فی
جفافها لا تکون مطهّره الا مع سبق الجفاف فیستصحب».
میفرماید: اگر در مورد شرط مطهریت زمین که دو شرط
داشت: طهارت و خشک بودن بود، اگر درباره این شرط شک کنید، شک در شرط
منتهی میشود به شک در مشروط. اگر شک در طهارت زمین
بکنیم منتهی میشود به شک در مطهریت زمین.
اگر شک در طهارت ارض بکنیم قاعده این است که بناء گذاشته
میشود بر طهارت این زمین پس ارض مطهّر است. سید
الحکیم میفرماید: شک در طهارت زمین مجرای
قاعده طهارت است. مجرای قاعده طهارت که شد معارضه با استصحاب
نمیکند که استصحاب نجاست است. این زمینی که شک در
طهارتش دارید و الان راه رفتید و ازاله شد اما شک
میکنید که کف پا تطهیر شد یا نه، و سابقه نجاست
وجود دارد و استصحاب نجاست بشود.
[2]
تقدم
اصل سببی بر مسببی در این
مورد سید الحکیم میگوید که قاعده طهارت مقدم است
از باب تقدم اصل سببی بر اصل مسبّبی. قاعده طهارت در زمین که جاری
شد، طهارت زمین سبب میشود برای اینکه تطهیر
در کف پا محقق بشود و زمینه برای استصحاب نجاست باقی نماند. چون
مشی روی زمین پاک صورت گرفته.
استصحاب
عدم ازلی اما
سیدنا الاستاد میفرماید: طهارت استصحاب
میشود و عدم نجاست از باب عدم ازلی است. قبل از اینکه این
تکه زمین نبوده است نجاستی هم نبوده، و بعد آن هم شک
میکنیم و استصحاب عدم ازلی. بعد
میفرماید: «
الا اذا کانت الحاله
السابقه نجاستها»، مگر اینکه حالت سابقه نجاست باشد.
زمینی است دیدیم که نجاست داشت، الان شک
میکنیم پاک شده است به توسط آفتاب یا باران یا پاک
نشده، طبیعتاً قاعده طهارت دیگر جاری نیست و استصحاب حاکم
بر قاعده طهارت میشود. اما اگر حالت سابقه متعارض بود،
دیدیم همین تکه زمینی که راه
میرویم الان شک در طهارتش داریم، سابقاً هم حالت طهارت
یقینی بود و هم حالت نجاست که در اصطلاح اصول
میگویند تعاقب حالتین. اگر تعاقب حالتین بود و
مجهولی التاریخ بود، قاعده این است که استصحاب متعارض است و
جاری نمیشود. هر دو ساقط میشود و مراجعه
میکنیم به قاعده طهارت. «
و اذا شکّ
فی جفافها لا تکون مطهّره» شک در شرط سرایت
میکند به شرط در مشروط. شرط طهارت جفاف بود، اگر شک در جفاف
بکنیم «
لا تکون مطهّره الا مع سبق الجفاف»،
مگر در صورتی که یقین داشته باشیم که قبلاً خشک بوده الان
همان خشکیاش باقی است یا مرطوب شده است، استصحاب
میشود همان جفاف و حکم به مطهّریت صادر میشود.
این هم در صورتی است که سبق جفاف حالت متعارض نداشته باشد اما اگر هم
حالت جفاف و هم حالت رطوبت بود استصحاب جاری نمیشود، شک در
جفاف است و مسری به شک مشروط است و مطهر نیست.
فردا روز
شهادت حضرت صدیقه طاهره سلام الله تعالی علیه است. بنده به
این نتیجه رسیدم مطالبی اگر درباره حضرت صدیقه
طاهره صحبت بکنیم، که الحمد لله در حوزه صحبت میشود،
چیزی که تشخیص دادم بهترین و مناسبترین
مطلب باشد به این مناسبت نگاهی گذرا و استفاده از
خطبهای که حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها خوانده
است. کتاب احتجاج شیخ طبرسی احمد بن علی بن ابی طالب
طبرسی که از علمای قرن پنجم و نزدیک به ششم است. کتاب احتجاج از
مصادر اصلی حوزوی ماست. خطبه حضرت زهراء سلام الله تعالی
علیها آمده است تحت عنوان احتجاج فاطمه الزهراء. روایت سندش
سندی است درست و معتبر، و کتاب هم معتبر است. میفرماید
خطبه حضرت زهراء که نزدیک ایام شهادتش بود، یک داعی و
عاملی داشت و آن این بود که حضرت زهراء بعد از رحلت پدر بزرگوارش خانه
نشسته بود. همیشه تقریبا خانه نشین بود و بعد از ارتحال پدر
خانه نشین و در حالت غم و غصه و مصیبت و عزاداری بود. که مضافا
بر این مصیبت یکی دو تا خبری رسید، خبر اول
این بود که آن امامتی برای امیرالمومنین روز غدیر
اعلام شده بود آن امامت رفت و خلافت آمد. مطلب دوم که اعلام شد دیگر حضرت
زهراء طاقتش را از دست داد و قیام کرد و شروع کرد به خطبه خواندن. مطلب دوم
که اعلام شد خبر رسید که فدک را هم گرفتند. تصویب کردند به اصطلاح
امروز رأی دادند که فدک مال حضرت زهراء نباشد و مال خلیفه باشد.
میگوید حضرت زهراء سلام الله علیها خودش را به لباس
بیرونی آماده کرد و بیرون آمد. آمد و وارد مسجد شد. یک
خطبه غراء که در چندین صفحه ثبت شده که واقعاً دنیا را تکان میدهد.
این خطبه چندین جهت دارد، ابتدایش توحید را آنقدر کامل
بیان میکند که برای یک موحد اگر بخواهد درس
توحید بگیرد ابتدای خطبه حضرت زهراء را بخواند. ابتدایش
این بود «
بسم الله الرحمن الرحیم
اَلْحَمْدُلِلَّهِ عَلي ما اَنْعَمَ، وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلي ما اَلْهَمَ، وَ الثَّناءُ
بِما قَدَّمَ، مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ اِبْتَدَاَها، وَ سُبُوغِ الاءٍ اَسْداها، وَ تَمامِ
مِنَنٍ اَوْلاها، جَمَّ عَنِ الْاِحْصاءِ عَدَدُها، وَ نَأى عَنِ الْجَزاءِ اَمَدُها،
وَ تَفاوَتَ عَنِ الْاِدْراكِ اَبَدُها، وَ نَدَبَهُمْ لاِسْتِزادَتِها بِالشُّكْر»،
در خصوصیات خطبه دیدید که نکاتی دارد. حمد خدا بر آن
نعمتی که بر ما میدهد، شکر خدا برای آن الهامی که
میکند برای ما و ذهن ما را هدایت میکند.
این آلاء و نعمتهایی که نمیشود احصاء
بکنیم. این خطبه را که خواند بعد از خطبهها دیگر حضرت
زهراء کارش به جایی رسیده است که مردمی که
میشناسد و پیروان پدرش است، کارش به جایی
رسیده است که بیاید در حضور مردم خودش را معرفی کند. «
اَيُّهَا النَّاسُ! اِعْلَمُوا اَنّي فاطِمَه وَ اَبيمُحَمَّد،
لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْه» تا آخر. بعد
معرفی کرد تا رسید به اینجا «
اَيُّهَا
الْمُسْلِمُونَ! أَاُغْلَبُ عَلى اِرْثي؟ يَابْنَ اَبيقُحافَةَ! اَفي كِتابِ اللَّهِ
تَرِثُ اَباكَ وَ لا اَرِثُ اَبي؟» ای
مسلمانهایی که حاضرید، آیا ابن ابی قحافه
از پدر خود ارث ببرد من از پدرم حضرت رسول ارث نبرم؟ «
لَقَدْ
جِئْتَ شَيْئاً فَرِيّاً، اَفَعَلى عَمْدٍ تَرَكْتُمْ كِتابَ اللَّهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ
وَراءَ ظُهُورِكُمْ، إذْ يَقُولُ «وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ» وَ قالَ: «فَهَبْ
لي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيّاً يَرِثُني وَ يَرِثُ مِنْ الِيَعْقُوبَ»، وَ قالَ: «وَ
اوُلُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلي بِبَعْضٍ في كِتابِ اللَّهِ»، وَ قالَ «يُوصيكُمُ
اللَّهُ في اَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ»، وَ قالَ «اِنْ
تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةَ لِلْوالِدَيْنِ وَالْاَقْرَبَيْنِ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً
عَلَى الْمُتَّقينَ». چهار تا آیه را درباره ارث گفت، بعد از که مطلب
را کامل کرد با این بیان عالی و کوبنده ابوبکر جواب داد «
اَنْتِ سَيِّدَه اُمَّةِ اَبيكِ وَ الشَّجَرَه الطَّيِّبَةُ لِبَنيک
لا يُدْفَعُ مالَكِ مِنْ فَضْلِكِ»، تا اینکه گفت شما سید
بانوی امت پدرت هستی، شجره طیبه برای فرزندانت
هستی، حق تو را که ما نمیگیریم. ولی
این مردم به ما این فدک را دادند. حضرت زهراء فرمود: «
فقالت: سُبْحانَاللَّهِ، ما كانَ اَبي رَسُولُاللَّهِ عَنْ كِتابِ
اللَّهِ صادِفاً، وَ لا لِاَحْكامِهِ مُخالِفاً»، پدر من مگر خلاف حکم قرآن
حکم میکند، قرآن میگوید ارث به ورثه
میرسد، پدرم خلاف آن بگوید؟ تا به اینجا رسید و
جوابها را برای خلیفه داد، در آخر برگشت به منزل، به منزل که
برگشت جملههایی به امیرالمومنین گفت که
بعضیهایش را من نمیتوانم بگویم، آن
قسمتهایی را که میتوانیم
بگوییم عرض میکنم. گفت «
يابْنَ
اَبيطالِبٍ هذا اِبْنُ اَبيقُحافَةَ يَبْتَزُّني نِحْلَةَ اَبي وَ بُلْغَةَ ابْنَىَّ»،
این ابن ابی قحافه آن ارث من را که پدرم به ما داده بود از ما گرفت. و
آن ترکهای که برای ذریه من میرسید
گرفت از دستم. در آخر فرمود: «
لا خِيارَ لي» من
دیگر توان ندارم، «
لَيْتَني مِت»
[3]
کاش من زنده نبودم و این حالت را نمیدیدم که حق
بچههایم را بگیرند و نتوانم دفاع کنم.