موضوع: علم رجال/انواع مکتوبات شیعه /جوامع روایی

تدوین جوامع روایی شیعه در اواخر قرن سوم:

در قرن سوم محدثان بزرگ شیعه تصمیم گرفتند نگارشهای پیشین را تکمیل کرده و در ظاهری جدید ارائه کنند آنها اصول و کتب و مصنفات روات را کنار هم قرار داده، آنها را موضوع بندی و تبویب نمودند،مکررات را حذف کردند و با گزینش اخبار معتبر و صحاح، جوامع روایی را تدوین نمودند.

علل تدوین جوامع حدیثی را به طور خلاصه می توان این گونه برشمرد:

1.با شروع غیبت صغری دسترسی به امام معصوم(ع) کم کم از بین رفت،بنابراین نیاز به جمع آوری روایات بیشتر احساس شد.

2.خطر از بین رفتن احادیث

3.نیازهای روزافزون جامعه شیعه

مولف جوامع روایی بر محوریت منابع مکتوب پیشین تاکید کرده اند:

شیخ طوسی در مقدمه مشیخه تهذیب در این باره می گوید: و اقتصرنا من ایراد الخبر علی الابتداء بذکر المصنف الذی اخذنا الخبر من کتابه او صاحب الاصل الذی اخذنا الحدیث من اصله.[1]

همچنین در استبصار می گوید: و عولت علی الابتداء بذکر الراوی الذی اخذت الحدیث من کتابه او اصله.[2]

شیخ صدوق نیز در مقدمه فقیه می گوید: و جمیع ما فیه مستخرج من کتب المشهوره علیها المعول و الیها المرجع.[3]

جوامع حدیثی نوعی جامعیت در نقل روایات دارند، مشتمل بر ابواب مختلف می باشند، نظم و دسته بندی دارند.

جوامع حدیثی دارای ابواب مختلفی در حوزه عقاید، اخلاق، احکام، تاریخ وسیره و تفسیر می باشند.

مهم ترین جوامع حدیثی شیعه کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار می باشد.

چهار کتاب اصلی روایی شیعه توسط محمدبن ثلاث نوشته شد:

ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی(م329) –الکافی

ابوجعفر محمدبن علی بن بابویه،شیخ صدوق(م381) –من لایحضره الفقیه

ابوجعفر محمدبن حسن،شیخ طوسی(م460ق) –تهذیب الاحکام و الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار

کافی دارای 36 باب تهذیب دارای 21 باب و استبصار دارای 22 باب است و در جواع حدیثی اهل سنت بخاری 97 باب و مسلم دارای 54 باب و ترمذی دارای 50 باب است.

علل شهرت یافتن کتب اربعه:

-وثاقت و جلالت و مقام بلند علمی مولفان کتب اربعه

-اهتمام مولفان به جمع آوری احادیثی که از صحت و اعتبار بیشتری برخوردارند

-نظم و ترتیب در چینش احادیث و موضوعات و تبویب احادیث

-اشتمال بر حجم گسترده ای از احادیث و موضوعات

-قدمت زمانی و نزدیکی به عصر صدور احادیث

-تلاش مولفان این کتب برای حل اختلاف اخبار

ویژگیهای جوامع روایی:

-دسترسی به احادیث مورد نظر آسان تر است

-بیشتر جوامع روایی فقهی است

-جوامع ابواب و کتابهای متعددی در موضوعات گوناگون دارند

-کتابهای جوامع معمولا با باب طهارت آغاز و با باب دیات پایان می یابد.

-تعداد ابواب جوامع روایی معمولا بین 30 تا 35 باب است

-عناوین کوتاه و رسا و کاربردی از خصوصیات جوامع روایی می باشد.

مشکلات نقل حدیث و جمع آوری احادیث در جوامع روایی:

به دلیل نیازی که به تالیف جوامع حدیثی بود این جوامع با جامعیت و نظم خاصی شکل گرفت و با گذشت زمان،روایات موجود در اصول أربعماه و کتب اولیه حدیثی به این جوامع منتقل شد و کم کم آنها رو به فراموشی سپرده شد. بدیهی است انتقال روایات از اصول به کتب اولیه و پس از آن به جوامع روایی سبب بروز مشکلات و اشتباهاتی گردید که کار آیندگان را با چالش هایی همراه کرد.

عوامل عمده مشکلات حدیثی در جوامع روایی عبارتند از:

1.انتقال یافتن اسانید کوتاه شده با تکیه با قرائن بدون ذکرآن قرائن

2.حذف اسم و آوردن ضمیر به جای آن

3.حذف بخشی از اسماء مثلا ابن سنان مراد عبدالله است یا محمد و..یا حماد که مشترک بین حمادبن عیسی و حماد بن عثمان است.

4.حذف بخشی از سند با تکیه بر سند قبلی مثلا شیخ کلینی در سند اول آورده "عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد" بعد در سند دوم با توجه به روایت قبل آورده "سهل بن زیاد عن احمد بن محمد عن داود بن سرحان عن ابی عبدالله ع" و بعدا که شیخ طوسی از مرحوم کلینی روایت را نقل کرده اینطور آورده است: محمدبن یعقوب عن سهل بن زیاد. در حالی که مرحوم کلینی بدون واسطه نمی تواند از سهل بن زیاد روایت نقل کند و این امر موجب ارسال سند شده است.

5. ادغام اسناد

6. استنساخ و رونویسی موجب تغییر کلمات و جابجا شدن نقطه ها و علائم نگارش و...شده است.

7.تقسیم محتوایی مطالب توسط مولفین جوامع روایی موجب تقطیع روایات هنگام باب بندی شده است.

8.از میان رفتن نخستین اولین نگاشته های حدیث.