موضوع: علم رجال/مکتوبات حدیثی در عصر معصومین(ع) /انواع مکتوبات شیعه

انواع مکتوبات حدیثی شیعه:

در سیر تحولی که در تدوین احادیث بین شیعیان بعد عصر صادقین(ع) ایجاد شد،آثار ایجاد شده را می توان به چهار دسته(اصل، کتاب، تصنیف و نوادر) تقسیم کرد.

1.اصل

در آغاز پیدایش تدوین احادیث، منبع حدیث شیعه اصول بوده است، اصول عبارت از روایات گردآوری شده است که راوی آنها را مستقیما یا با واسطه از معصوم(ع) شنیده و ضبط کرده است بدون آن که از کتاب دیگری اخذ شده باشد.مثلا به دفترچه حدیثی عاصم،اصل عاصم بن حمید می گفتند.

علت نامگذاری این نوشته های حدیث به اصل یکی این است که این نوشته ها از هیچ کتاب و نوشته دیگری نقل نشده و به طور مستقیم از امام(ع) اخذ شده است و از سوی دیگر این نوشته ها مرجع و اصل برای تدوین جوامع روایی در قرنهای سوم و چهارم بوده است.مرحوم شیخ اقا بزرگ تهرانی در الذریعه نسبت به وجه تسمیه اصل می گوید:(اگر همه احادیث و روایات کتاب از امام(ع) یا کسی که از امام(ع) روایت را شنیده سماعی باشد و بعد به دست خود راوی نوشته شده باشد که در حقیقیت اصل و کار نویی پدید آمده که متفرع و متخذ از کتاب دیگری نیست به چنین کتابی اصل گفته می شود) الذریعه 2/125 پیشینه مکتوب نداشتن و شفاهی بودن و مورد اعتماد بودن و منبع و مرجع کتب دیگربودن از مقومات مفهوم اصطلاحی اصل می باشد.

ابن شهر اشوب سخن معروفی را به شیخ مفید نسبت می دهد که شیخ مفید به وجود چهارصد اصل از زمان امیر المومنین(ع) تا زمان امام عسگری(ع) در بین اصحاب شیعه تصریح کرده است و از آن زمان بعد این اصول به اصول اربعمأه معروف شده است.رد پای این اصول را که به نام صاحبانش شناخته می شوند می توان در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی یافت که این دو از 66 اصل نام برده اند. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه نیز 117 اصل را همراه با ترجمه مصنفین آن جمع آوری کرده است.و در مقدمه المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحارالانوار هم از 122 اصل نام برده شده است.

به طور خلاصه می توان ویژگیهای اصول روایی را این چنین بیان نمود:

-در اصول احادیث باب بندی و ترتیب خاصی ندارند و راوی تنها احادیث مسموعش را گردآوری کرده است.

-در اصول فقط روایات معصومان(ع) می آید ولی در کتاب و تصنیف بیاناتی از خود مصنف نیز آمده است.

-اصل مجموع روایاتی است که مستقیما از خود امام(ع) اخذ شده است ولی روایات کتب و تصانیف از اصول اخذ شده است

-اصل نگارشی ساده و بدون هیچ گونه دسته بندی است.

-صاحبان اصول از راویان مشهور و مور اعتماد بوده اند.

-حجم کم و اشتمال بر روایات اندک

-از آنجا که به موضوع خاصی اختصاص نداشتند اغلب به نام صاحبان آن شهرت می یافتند مانند اصل زید زرّاد که شامل 34 حدیث در موضوعات مختلف است یا اصل زید نرسی که شامل 51 حدیث در موضوعات مختلف می باشد.

-این اصول به امامان عرضه شده و مورد تایید آنها بوده و بر مراجعه به این اصول تاکید داشته اند.

سرنوشت اصول اربعمأه:

این اصول در قرون بعدی به مرور منسوخ شده چون نظم و ترتیب خاصی نداشتند و در کتب جامع روایی ادغام شدند و برخی از آنها هم دستخوش حوادث و گذر زمان شده و از بین رفتنه اند، از این اصول تعداد 16 اصل باقی مانده که در کتابی با عنوان الاصول السته عشر به چاپ رسیده است.

کتاب

به غیر از اصول اربعماه نوشته هایی نیز به عنوان کتاب در ترجمه راویان در کتب رجالی مطرح شده است،کتاب احادیث جمع آوری شده ای است که نویسنده آن ها را مستقیم و یا باواسطه از معصوم(ع) شنیده است در کتاب شاهد دسته بندی و نظم بهتری نسبت به اصول هستیم.

.اصطلاح شایع و مشهور بین قدما این است که کتاب به معنای متعارف خودش به کار می رود و أعم از اصل و نوادر و تصنیف می باشد.

تصنیف

اصطلاح تصنیف بنابر آنچه از مقدمه فهرست شیخ طوسی استفاده می شود مقابل اصل است و مراد از تصنیف کتابی است که جمیع احادیث یا اکثر انها منقول از کتاب دیگری می باشد یا به دلیل وجود مطالب بسیاری که مولف به آن اضافه کرده است نمی توان به آن،عنوان کتاب حدیثی را اطلاق نمود. اولین بار تفکیک میان صاحبان اصل و صاحبان تصانیف توسط ابن غضائری در قرن پنجم با تالیف دو کتاب یکی درباره ی اصول و دیگری درباره ی صاحبان کتب صورت گرفت.کتاب حلبی را می توان به عنوان نخستین تصنیف شیعه نام برد.

نوادر

برای اصطلاح نوادر تعاریف متعددی شده است یک تعریف این است که نوادر کتاب هایی هستند که نمی توان موضوع معینی برای مطالب آن قرار داد به این معنا که مضامین روایات مختلف است به گونه ای که تبویب آن امکان ندارد،تعریف دیگر این است که نوادر کتاب هایی هستند که روایات مذکور در آن دارای شهرت محقق نیستند.

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی در تعریف نوادر می گوید: نوادر عنوان عامی برای نوعی از مولفات اصحاب در چهار قرن اول می باشد که در آن ها احادیث غیر مشهور یا احکام غیر متداول یا احکام استثنایی و یا اساسا مستدرک جمع آوری شده است.(الذریعه 24/315)

.شیخ اقا بزرگ تهرانی حدود 200 کتاب از کتب رجال نجاشی و کشی و شیخ طوسی به عنوان نوادر استخراج کرده است.

همچنین مرحوم مجلسی نوادر را کتابی می داند که در بردارنده احادیث متفرقه است، مرحوم وحید بهبهانی نیز نوادر را مجموعه احادیثی می داند که به علت کمی تعداد در باب مستقل قرار نگرفته اند.

آیت الله سبحانی هم موضوع معین نداشتن و مشهور نبودن احادیث موجود در کتاب را دلیل نامگذاری نوادر می داند.

در نتیجه می توان چند معیار برای کتب نوادر ذکر کرد اولا اینکه قابل تبویب نیستند و ثانیا موضوع معینی ندارند و ثالثا روایات غیر مشهورند و رابعا مشتمل بر احکام غیر متداول و استثنایی هستند و خامسا نوادر نسبت به کتب دیگر جنبه استدراک دارند به این معنا که روایاتی که در کتب دیگر نیامده است اینجا ذکر شده است. همچنین کتابهای نوادر بیشتر شامل احادیث فقهی هستند.

نوادر ابن ابی عمیر، نوادر احمدبن محمدبن عیسی و نوادر الحکمه محمدبن احمدبن یحیی از مشهورترین کتب نوادر هستند.

-کتاب نوادر احمد بن محمد بن عیسی اشعری از مشاهیر نامدار حدیثی قم است این کتاب 456 روایت دارد که در 37 باب تنظیم شده است و در موضوعات فقهی چون نذر کفارات حج دیات و حدود روایت آورده است.

-نوادر الحکمه محمد بن احممد بن یحیی الاشعری نیز از منابع اصلی من لایحضره الفقیه و تهذیب و استبصار بوده و بیش از هزار حدیث از آن نقل شده است.