موضوع: علم رجال/سیر تدوین حدیث /سیر تدوین حدیث نزد شیعه

ب) سیر تدوین حدیث نزد شیعه:

جامعه شیعه از همان ابتدا و به مقتضای امر پیامبر اکرم(ص) در حدیث ثقلین انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی به امر کتابت و تدوین احادیث عترت اهتمام داشتند و ائمه اطهار(ع) نیز به لسان های مختلف مشوق این امر بوده اند ولی با توجه به شرایط حاکم بر جامعه اسلامی و مشکلاتی که برای اهل بیت(ع) و پیروانشان از سوی حکومت های وقت به وجود آمد، تدوین کتاب حدیثی تا عصر صادقین به کندی صورت پذیرفت تا اینکه پس از عصر صادقین این کار شتاب بیشتری گرفت به طوری که شیخ مفید نقل کرده از دوران امیرالمومنین(ع) تا زمان امام عسگری(ع) اصحاب و روات چهار صد کتاب حدیثی نگاشته اند که به اصول اربعمأه معروف شده است.

در دیدگاه شیعه اولین کتاب حدیثی توسط امیرالمومنین علی(ع) تدوین شده که معروف به کتاب علی یا الصحیفه یا الصحیفه الجامعه و یا أمالی رسول الله بوده است، احادیث این کتاب را پیامبراکرم(ص) به علی(ع) املا فرموده و حضرت علی(ع) آن را کتابت کرده اند. این کتاب نزد ائمه اطهار بوده است و در مواقعی سخنانشان را به این کتاب مستند می کردند. امام باقر(ع) در روایتی که در کافی شریف نقل شده مراتب سهم وراث را در ارث مستند به این کتاب بیان کرده اند: ...أقرأنی ابوجعفر صحیفه کتاب الفرائض التی هی املاء رسول الله ص و خط علی ع بیده...[1]

مرحوم محمد بن حسن صفار قمی(م 290 ق) نیز در بصائر الدرجات 24 روایت در رابطه با کتاب علی(ع) در باب خاصی به همین نام گردآوری کرده است.[2] همچنین طبق برخی از روایات تعدادی از صحابه همچون زراره، ابوبصیر و محمد بن مسلم کتاب علی(ع) را دیده و از آن روایت نقل کرده اند. همچنین مصحف فاطمه(س) از دیگر کتب تدوین شده بعد عصر رسول اکرم(ص) بوده که در دسست حضرت زهرا(س) بوده و سپس به ائمه اطهار(ع) به ودیعت نهاده شده است (قضیه بار شتر امام مجتبی(ع) و حذیفه یمانی و مصحف فاطمی).

برخی از اصحاب نیز در عصر امیرالمومنین(ع) کتابهایی در حدیث داشته اند همچون کتاب السنن و الاحکام و القضا که مربوط به روایات و قضایای امیرالمومنین است که ابوافع(م 35ق) آن را جمع آوری کرده است.

سلمان فارسی، ابوذر،عبدالله بن عباس،جابربن عبدالله انصاری، سلیم بن قیس،میثم بن یحیی التمار و.. هم کتاب حدیثی داشته اند.

می توان گفت سنت کتابت حدیث در عصر امیرالمومنین(ع) با نوشتن خطب آن حضرت رونق گرفت، عده ای از اصحاب همچون حارث اعور، زید بن وهب و اصبغ بن نباته و مالک بن اشتر خطبه های حضرت را می نوشتند، به عنوان نمونه در انتهای یکی از خطبه ها آقا امیرالمومنین(ع) بنابر نقل می فرمایند: من اراد تمام ذلک فلیأخذ من مالک الاشتر النخعی فعنده مکتوب.

ولی بر اثر فشارهای سیاسی و فرهنگی بنی امیه در عصر امامت حسنین(ع)، خفقان شدیدی در جامعه حاکم بود و از آن طرف هم بنی امیه با جعل احدیث دروغین در فضائل خلفا و همچنین بیزاری از امیرالمومنین(ع) عرصه را برای تبلیغ و تدوین معارف اهل بیت(ع) بسیار تنگ نمودند به طوری که روایات زیادی از این دو امام همام(ع) به نسل های بعدی نرسیده است مگر روایاتی از ائمه بعدی که از حسنین(ع) نقل کرده اند و همچنین سخنان و خطبه های امام حسین(ه) در مسیر کربلا که توسط ارباب مقاتل نقل گشته است.

در دوران امام سجاد(ع) و پس از واقعه کربلا فرصتی پدید آمد تا ایشان بتواند بستر سازی برای عصر طلایی صادقین(ع) انجام دهد، وی با تشکیل حلقه های مخفی معارف اهل بیت(ع) را به شاگردان خود منتقل می نمود و زمینه را برای تاسیس مدرسه صادقین(ع) فراهم می کرد مثلا ابوحمزه ثمالی 85 روایت در کتب اربعه از امام سجاد نقل می کند، همچنین زید بن علی 68 روایت از پدرش نقل کرده است و سعید بن جبیر نیز 21 روایت نقل نموده است و یگر شاگردان حضرت همچون قیص الماصر، حمران بن اعین، یونس بن یعقوب، ابان بن تغلب و سعید بن مسیب انیز ز کسانی بودند که از محضر امام حدیث اخذ نموده اند.

صحیفه سجادیه نیز مهم ترین اثر مکتوب به یادگار مانده از آن عصر است که این دعاها را امام سجاد(ع) را بر امام باقر(ع) و زیدبن علی املا نمودند. مسعد بن صدقه در روایتی نقل نموده پس از آنکه از امام صادق(ع) دعایی برای رفع حوائج خود طلب کردم، حضرت اوراقی از صحیفه ای کهنه و قدیمی به من نشان دادند و فرمودند: انتسخ ما فیها فهو دعاء جدی علی بن الحسین زین العابدین للمهمات.[3] که مفاد آن همان دعای 49 صحیفه سجادیه است، همچنین رساله حقوق اثر گرانبهای دیگری است که از امام سجاد(ع) به یادگار مانده است که متن آن توسط ابوحمزه ثمالی نگارش شده است.

همچنین در سیره امام سجاد(ع) نقل شده است: کان علی بن الحسین یعظ الناس و یزهدهم فی الدنیا و یرغبهم فی أعمال الاخره بهذا الکلام فی کل جمعه فی مسجد رسول الله(ص) و حفظ عنه و کتب.[4] که نشان دهنده این است که سنت کتابت حدیث در زمان امام سجاد(ع) میان روات و اصحاب بوده است.