درس نهج البلاغه استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: خطبه بیست و هشت/فراز دوم /توجه به کسب زاد و توشه و عمل صالح در دنیا

متن خطبه: أَلَا فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ. أَلَا وَ إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا. أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ الْبَاطِلُ وَ مَنْ لَا يَسْتَقِيمُ بِهِ الْهُدَى يَجُرُّ بِهِ الضَّلَالُ إِلَى الرَّدَى. أَلَا وَ إِنَّكُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ دُلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ. وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ. فَتَزَوَّدُوا فِي الدُّنْيَا مِنَ الدُّنْيَا مَا [تُحْرِزُونَ] تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَكُمْ غَداً.

ترجمه خطبه: همانگونه كه به هنگام ترس و ناراحتى براى خدا عمل مى كنيد، در روزگار خوشى و كاميابى نيز عمل كنيد. آگاه باشيد هرگز چيزى مانند بهشت نديدم كه خواستاران آن در خواب غفلت باشند، و نه چيزى مانند آتش جهنّم، كه فراريان آن چنين در خواب فرو رفته باشند آگاه باشيد آن كس را كه حق منفعت نرساند، باطل به او زيان خواهد رساند، و آن كس كه هدايت راهنماى او نباشد، گمراهى او را به هلاكت خواهد افكند.

آگاه باشيد به كوچ كردن فرمان يافتيد و براى جمع آورى توشه آخرت راهنمايى شديد. همانا، وحشتناك ترين چيزى كه بر شما مى ترسم، هواپرستى، و آرزوهاى دراز است. پس، از اين دنيا توشه برگيريد تا فردا خود را با آن حفظ نماييد.

ترجمه لغوی برخی واژه‌ها:

ظعْن: کوچ کردن از مکانی به مکان دیگر

الرَّهْبَة: وحشت و ترس

توضیح و تفسیر خطبه: ﴿رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسَانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي﴾

به خطبه‌ی بیست و هشتم نهج‌البلاغه رسیدیم، خطبه گفتیم دو فراز دارد، امیرالمؤمنین علیه السّلام در این خطبه ده نکته بیان کردند برای اینکه ما غفلتمان را از بین ببریم و به یاد آخرت باشیم و دل به دنیا نبندیم.

فراز اوّل این خطبه را جلسه‌ی گذشته بیان کردیم رسیدیم به فراز دوم؛ که بسیار جملات زیبا و نورانی‌ای در این فراز دوم آمده است. آدم هرچه با نهج‌البلاغه آشنا می‌شود و اُنس می‌گیرد می‌بیند چقدر جملات زیبایی نهج‌البلاغه دارد که متأسّفانه ما از آن محروم هستیم. امیرالمؤمنین در این فراز دوم می‌فرمایند: أَلَا فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ عجب جمله‌ی عجیبی هست می‌گویند همان‌طوری که موقع ترس و وحشت و بلا عمل می‌کنی موقع آسایش و وسعت و آرامش هم همان‌طوری عمل کن. نه اینکه فقط موقعی که کارمان گیر است خدا را صدا بزنیم و بندگی کنیم(رهبة: ایّام ترس، ایّام وحشت، ایّام بلا) آن موقع خدا را صدا بزنیم و بندگی کنیم امّا در ایّام رغبت، ایّام آرامش، وقتی نعمت هست، بلایی نیست، بیماری‌ای نیست اصلاً دیگر خدا را فراموش کنیم. امیرالمؤمنین می‌فرمایند(أَلَا فَاعْمَلُوا فِي الرَّغْبَةِ كَمَا تَعْمَلُونَ فِي الرَّهْبَةِ) همان‌طوری که در ایّام رغبت و آرامش عمل می‌کنید، عمل کنید؛ همان‌طوری که در ایّام بلا و مصیبت آن‌جا بندگیتان گُل می‌کند و خدا را می‌خواهید. این مضمون در آیات قرآن خیلی به آن اشاره شده که مثل کسانی نباشید که موقعی که نیاز دارید فقط خدا را صدا بزنید، موقعی که خدا نجاتتان داد، برایتان گشایش ایجاد کرد دیگر خدا را فراموش می‌کنند. مثلاً آیه‌ی ۶۵ سوره‌ی عنکبوت آیه‌ی معروف است دیگر(فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ) در کشتی که دارد کشتی غرق می‌شود همه یااللّهُ یااللّه می‌گویند و خدا را صدا می‌زنند، وقتی که خدا نجاتشان داد، آمدند خشکی(إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ) همه‌شان مشرک می‌شوند و خدا را فراموش می‌کنند. یا آیه‌ی ۶۷ سوره‌ی مبارکه‌ی إسراء(وَ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ) وقتی در کشتی در دریا، سختی و ترس به شما هجوم می‌آورد همه‌ی خداها را فراموش می‌کنند(إِلَّا إِيَّاهُ) فقط خدا را صدا می‌زنند انگار که دیگر هیچ‌کس با هیچ‌کس آشنا نیستند، فقط خدا را دارند امّا(فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَ كَانَ الْإِنسَانُ كَفُورًا) ولی خدا وقتی نجاتشان می‌دهد، آن‌ها را به خشکی می‌آورد همه از خدا اعراض می‌کنند و انسان، انسانِ کفور و ناسپاس و شکرنگذاری می‌شود که این بسیار مسأله‌ی مهمّی است که آدم در خوشی و در خوبی خدا را صدا بزند و بندگی کند تا اینکه إن شاء اللّه خدا در سختی‌ها و بلاها هم به ما کمک کند. این همان جمله‌ی معروفِ أبی‌عبداللّه علیه السّلام در کربلا است که فرمود(اَلنَّاسُ عَبِيدُ اَلدُّنْيَا وَ اَلدِّينُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ يَحُوطُونَهُ مَا دَرَّتْ مَعَايِشُهُمْ) مردم از دین استفاده‌ی ابزاری می‌کنند؛ تا موقعی سراغ دین می‌روند که زندگی‌شان با دین بگذرد(فَإِذَا مُحِّصُوا بِالْبَلاَءِ قَلَّ اَلدَّيَّانُونَ)[1] موقعی که بلا پیش آید، گرفتاری پیش آید، این‌جا است که دین گذاران واقعی و دین داران کم می‌شوند. پس ما خدایی نکرده این‌طوری نباشیم، از دین استفاده‌ی ابزاری نکنیم.

باز جمله‌ی بعدی خیلی زیباست. امیرالمؤمنین می‌فرمایند(وَ إِنِّي لَمْ أَرَ كَالْجَنَّةِ نَامَ طَالِبُهَا وَ لَا كَالنَّارِ نَامَ هَارِبُهَا) می‌گوید من ندیدم، عجیب است برایم، ندیدم برای بهشت که به خواب فرو رفته باشند طالبین او؛ همه می‌گویند ما بهشت می‌خواهیم ولی طالبین بهشت همه‌شان در خوابِ غفلت هستند و من ندیدم مانند جهنّم که(نَامَ هَارِبُهَا) همه می‌گویند ما از جهنّم فراری هستیم ولی آن‌هایی که می‌گویند ما از جهنّم فراری هستیم باز همه‌شان خوابشان برده است. پس همه‌ی کسانی که می‌گویند ما طالب بهشتیم و از جهنّم فرار می‌کنیم همه را خواب فرا گرفته است، اگر شما طالب چیزی هستید باید مجدّانه برایش تلاش کنید نه اینکه در خواب غفلت فرو بروید. اگر از جهنّم فرار می‌کنی باید مجدّانه فرار کنی از جهنّم نه اینکه در خواب غفلت فرو بروی. امیرالمؤمنین می‌فرمایند تعجّب من از این است که طالبین بهشت را خواب فرا گرفته، فراریان از جهنّم هم رفته‌اند به خواب غفلت. مهم‌ترین مسأله این است دیگر؛ خواب غفلت که بر همه‌ی ما عارض می‌شود. انبیاء آمدند اهل‌بیت آمدند که ما را از همین خواب غفلت بیرون کنند. بعد امیرالمؤمنین می‌فرمایند(أَلَا وَ إِنَّهُ مَنْ لَا يَنْفَعُهُ الْحَقُّ يَضُرُّهُ الْبَاطِلُ) کسی که از راه‌های حقّی که برایش در زندگی پیش می‌آید استفاده نکند راه‌های باطل او را می‌ربایند. پس خدا برای انسان همیشه امارات حق قرار می‌دهد؛ راه‌های حق و طرق حق قرار می‌دهد؛ اگر آدم استفاده کند هدایت می‌شود ولی اگر از راه‌های حق استفاده نکند راه‌های باطل انسان را می‌ربایند و راه‌های باطل باعث می‌شود که به انسان ضرر برسانند.(وَ مَنْ لَا يَسْتَقِيمُ بِهِ الْهُدَى) کسی که در راه هدایت قرار نگیرد خود به خود در راه‌های باطل قرار می‌گیرد(يَجُرُّ بِهِ الضَّلَالُ إِلَى الرَّدَى) راه‌های باطل او را به گمراهی و هلاکت می‌برند. بعد این جمله‌ی امیرالمؤمنین تکان دهنده است(أَلَا وَ إِنَّكُمْ قَدْ أُمِرْتُمْ بِالظَّعْنِ وَ دُلِلْتُمْ عَلَى الزَّادِ) ألا آگاه باشید که همه‌ی ما امر شدیم به کوچ‌کردن(ظعن به معنای کوچ‌کردن از یک مکان به مکان دیگر) یعنی به همه‌ی ما دستور دادند که ما باید آماده‌ی کوچ باشیم. همه‌ی ما باید برای کوچ‌کردن آماده باشیم و ما را راهنمایی کردند که برای این کوچ‌کردن هم باید زاد و توشه آماده کنید. پس همه‌ی ما باید آماده‌ی کوچ‌کردن باشیم، برای کوچ‌کردن و مسافرتمان هم باید زاد و توشه داشته باشیم ولی افسوس و صد افسوس که ما نه آماده‌ی کوچ‌کردن هستیم نه زاد و توشه‌ای برای کوچ‌کردنمان آماده کردیم. چرا؟ چون امیرالمؤمنین می‌فرمایند(إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ اثْنَتَانِ) آن‌ چیزی که من از همه بیشتر برای شما می‌ترسم دو چیز است؛ دو چیز باعث می‌شود که انسان آمادگی برای مرگ و آخرت نداشته باشد(اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ) هوا پرستی و آرزوهای بلند؛ این‌ها باعث می‌شود که ما اصلاً به فکر کوچ‌کردن نباشیم، به فکر آخرت نباشیم. اتِّبَاعُ الْهَوَى که هواپرستی است که همه‌ی ما به آن دچار هستیم؛ خدا إن شاء اللّه ما را از هواپرستی دور بدارد و بتوانیم بر هوای نفسمان تا جایی که می‌توانیم غلبه پیدا کنیم که آیات متعدّد باز در این زمینه داریم، روایات هم زیاد داریم؛ مثلاً آیه‌ی ۲۶ سوره‌ی مبارکه‌ی ص خطاب به داود نبیّ، خداوند متعال می‌فرماید(لَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَيُضِلَّكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ) کسی دنبال هوایش باشد هواپرستی باعث می‌شود که از سبیل خدا انسان دور بیفتد و گمراه شود. باز در خطبه‌ی ۸۶ نهج‌البلاغه خود امیرالمؤمنین دارند این عبارت را(وَ اعْلَمُوا أَنَّ الْأَمَلَ) بدانید که آرزو و آرزو داشتن؛ می‌دانید خیلی از ما هستیم با آرزوها زندگی می‌کنیم اصلاً. فردا می‌خواهیم چه‌کار کنیم، پس فردا، یک ماه دیگر، یک سال دیگر، پنج سال دیگر، ده سال دیگر، همین‌طوری داریم برنامه‌ریزی می‌کنیم دور مدّت برای دنیایمان که من در دنیا دو سال دیگر چه ماشینی بخرم، سه سال دیگر چه خانه‌ای بگیرم، پنج سال دیگر چه‌کار کنم؛ با آرزوها زندگی می‌کنیم. زندگی‌کردن با آرزوها باعث چه می‌شود؟ امیرالمؤمنین در خطبه‌ی ۸۶ می‌فرمایند(يُسْهِي الْعَقْلَ) عقلت را نابود می‌کند، عقل انسان را خاموش می‌کند. دیگر آدم تفکّر عاقلانه و از روی فکر و تدبیر ندارد چون دارد با آرزوهایش زندگی می‌کند(وَ يُنْسِي الذِّكْرَ) و باعث می‌شود دیگر یاد خدا نیفتد. کسی که با آرزوها زندگی کند، آرزوهای بلند داشته باشد دیگر یاد خدا را فراموش می‌کند. بعد امیرالمؤمنین می‌فرمایند(فَأَكْذِبُوا الْأَمَلَ) تا آرزوها آمد سراغتان، آرزوهایتان را تکذیب کنید؛ بگویید نه، من با آرزوها کاری ندارم، من به این آرزوها نمی‌رسم(فَإِنَّهُ غُرُورٌ) چون آرزو غرور و گول‌زدن است(وَ صَاحِبُهُ مَغْرُورٌ) و صاحب آرزو هم کسی است که گول می‌خورد همیشه. چون می‌خواهد به آن آرزو برسد، دیگر همه چیز را فراموش می‌کند. ما اگر هدفی داشته باشیم برای هدفمان هر کاری می‌کنیم، دیگران و دیگر چیزها را برای آن هدف فراموش می‌کنیم‌. امیرالمؤمنین می‌فرمایند هواپرستی و آرزوهای طولانی داشتن باعث می‌شود که ما آخرت و مرگ و آماده‌شدن برای آخرت را فراموش کنیم. بعد امیرالمؤمنین این جمله‌ی زیبا را می‌فرمایند، جمله‌ی قشنگی است(فَتَزَوَّدُوا فِي الدُّنْيَا مِنَ الدُّنْيَا) از دنیا توشه بردارید برای عبور از دنیا. چه توشه‌ای برداریم از دنیا برای دنیا؟(مَا [تُحْرِزُونَ] تَحْرُزُونَ بِهِ أَنْفُسَكُمْ غَداً) از دنیا چیزی بردارید که فردا بتواند شما را حفظ کند چون قرار شد ما از دنیا عبور کنیم؛ سفر است دنیا‌. امیرالمؤمنین می‌فرمایند(فَتَزَوَّدُوا فِي الدُّنْيَا مِنَ الدُّنْيَا) در دنیا از دنیا توشه بردارید؛ چه بردارید؟ چیزی که بتواند پس فردا حفظتان کند. مال برداریم ثروت برداریم خانه برداریم پُست برداریم مقام برداریم این‌ها که بعد از دنیا نمی‌تواند ما را حفظ کند؛ این‌ها فقط وبال است؛ این‌ها همه‌ وسیله‌ی عذاب ما خواهد بود؛ پس فردا باید پاسخگو باشیم. امیرالمؤمنین می‌فرمایند از دنیا چیزی بردارید که بعداً بتواند شما را حفظ کند که باز آیه‌ی قرآن هم که داریم، ۱۹۷ سوره‌ی بقره(تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى) بهترین زاد و توشه‌ای که ما از دنیا می‌توانیم برداریم تقوا است. در خطبه‌ی ۲۰۴ نهج‌البلاغه هم باز خود امیرالمؤمنین به همین مفاد دارند که(تَجَهَّزُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ) آماده شوید آماده شوید(فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ) چون ندای کوچ‌کردن را در دنیا دارند می‌زنند. باید گوش شنوا داشته باشیم که این ندای کوچ را بشنویم(فَقَدْ نُودِيَ فِيكُمْ بِالرَّحِيلِ) ندای کوچ‌کردن از دنیا را دارند در دنیا می‌نوازند، ما باید گوش کنیم(تَجَهَّزُوا) آماده شویم برای رفتن. پس امیرالمؤمنین در این خطبه‌ی ۲۸ ما را تنبّه کردند، تذکّر دادند به اینکه ما اسباب غفلت‌مان را در این دنیا کم کنیم چون گفتیم هرچه تعلّق ما به دنیا بیشتر باشد جان‌دادن برای ما سخت‌تر می‌شود؛ سکرات مرگ برای کسی است که تعلّقات دنیوی داشته باشد. لذا اگر می‌خواهیم راحت جان دهیم، اگر می‌خواهیم در آخرت پناه داشته باشیم امیرالمؤمنین فرمودند از دنیا چیزهایی بردارید که آن دنیا به دردتان می‌خورد.

إن شاء اللّه امید داریم که به برکت امیرالمؤمنین و به برکت این شب که شب پر برکت میلاد با سعادت مولی‌الموحّدین امیرالمؤمنین علیه السّلام است خداوند به همه‌ی ما توفیق عمل، توفیق عمل کردن در مسیر رضایت خود اهل‌بیت عطا کند؛ تعجیل در فرج پربرکت فرزندشان حضرت بقیةاللّه أرواحنا له الفداء بفرماید؛ إن شاء اللّه حوائج ما، گرفتاری‌های ما را به برکت امیرالمؤمنین حل و رفع کند، روز به روز إن شاء اللّه ما عزّت شیعه را در دنیا روزافزون داشته باشیم، دشمنان شیعه دشمنان اسلام إن شاء اللّه ذلیل و خوار و نابود شوند به برکت صلوات بر محمّد و آلمحمّد.