درس نهج البلاغه استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: خطبه بیست و یکم/کل فراز /توجه به آخرت

متن خطبه: و من خطبة له(علیه السلام) و هي كلمة جامعة للعِظة و الحكمة: فَإِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ، تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ.

[قال السيد الشريف أقول إن هذا الكلام لو وُزِن بعد كلام الله سبحانه و بعد كلام رسول الله(صلی الله علیه وآله) بكل كلام لمال به راجحا و برز عليه سابقا. فأما قوله(علیه السلام) تخففوا تلحقوا، فما سمع كلام أقل منه مسموعا و لا أكثر منه محصولا و ما أبعد غورها من كلمة و أنقع نطفتها من حكمة و قد نبهنا في كتاب الخصائص على عظم قدرها و شرف جوهرها].

ترجمه خطبه: (اين خطبه بخشى از خطبه 167 است كه در سال 35 هجرى در آغاز خلافت ايراد فرمود):

راه رستگارى: قيامت پيش روى شما و مرگ در پشت سر، شما را مى راند.(1) سبكبار شويد تا برسيد. همانا آنان كه رفتند در انتظار رسيدن شمايند. مى گويم:(اين سخن امام عليه السّلام پس از سخن خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم با هر سخنى سنجيده شود بر آن برترى دارد و از آن پيشى مى گيرد و از جمله «سبكبار شويد تا برسيد» كلامى كوتاهتر و پر معنى تر از آن شنيده نشده، چه كلمه ژرف و بلندى چه جمله پر معنى و حكمت آميزى است كه تشنگى را با آب حكمت مى زدايد. ما عظمت و شرافت اين جمله را در كتاب خود به نام «الخصائص» بيان كرده ايم).

(1) تحدوكم، از حدى الإبل: يعنى با آواز و سرود خواندن، شتر را راندن.

ترجمه لغوی برخی واژه‌ها:

تَحدُوکم: راندن، سوق دادن

السَّاعَة: مرگ، قیامت صغیر

توضیح و تفسیر خطبه: یکی از خطبه‌های کوتاه امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه به ترتیبی که آمدیم خطبه‌ی بیست و یکم نهج‌البلاغه است که امیرالمؤمنین(ع) یک خط، یک خطبه‌ای ایراد کردند که مرحوم سیّدرضی این را به عنوان خطبه‌ی مستقل قرار داده است. برخی از مفسّرین گفتند نه؛ این ضمن یک سخنرانی جامع امیرالمؤمنین(ع) بوده که مرحوم سیّدرضی این را جدا کرده است. این خطبه هم در رابطه با یاد مرگ و یاد آخرت است که گفتیم امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه خیلی متعدّد نسبت به این مسأله تأکید می‌کنند. بسیاری این خطبه، خطبه‌ی زیبایی است. در یک جمله‌ی کوتاه امیرالمؤمنین(ع) مطلب را بیان کردند که سیّدرضی در ذیل این خطبه می‌گوید من کلامی بعد از کلام خدا و پیامبر به این زیبایی ندیدم. این کلام امیرالمؤمنین(ع) کلامی است که بسیار بلیغ، بسیار فصیح و بسیار کوتاه، امیرالمؤمنین(ع) حقّ مطلب را در این جمله ایفاء کردند.

جمله‌ی امیرالمؤمنین(ع) این است: فَإِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ آگاه باشید که غایت یعنی ته خط، ته جاده، یعنی عالم برزخ، یعنی بهشت و جهنّم روبروی شماست فَإِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ پس بهشت و جهنّم و برزخ روبروی ماست وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ ساعة هم به قیامت اطلاق می‌شود که می‌گویند قیامت کبری، هم به مرگ اطلاق می‌شود که به مرگ می‌گویند قیامت صغیر؛ اینجا مراد مرگ است. و پشت سر شما که دنبال شما می‌آید مرگ است که تَحْدُوكُمْ تَحْدُو از ماده‌ی حدو می‌آید؛ به معنای راندن است، به معنای سوق دادن شتر است. یعنی مرگی است که شما را به طرف خودش سوق می‌دهد. پس پشت سر شما یک مرگی است که مرگ شما را به طرف خودش فرا می‌خواند و سوق دهد. پس روبرویمان برزخ و بهشت و جهنّم است پشت سرمان مرگ است که ما را دنبال می‌کند. چه‌کار کنیم؟ یک کلمه امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا سبک‌بار شوید، بارتان را کم کنید تَلْحَقُوا تا به دیگران ملحق شوید، به قافله ملحق شوید عقب نمانید. چقدر جمله‌ی زیبایی است امیرالمؤمنین(ع) فرمودند که این جملات به عنوان کلمات قصار امیرالمؤمنین(ع) باید إن شاء اللّه حفظ کنیم و نصب العینمان قرار دهیم. شبیه آن جمله‌ای که در آن خطبه‌ی قبلی داشتند؛ خیلی جمله‌ی زیبایی بود شُغِلَ مَنِ الْجَنَّةُ وَ النَّارُ أَمَامَهُ در خطبه‌ی قبلی داشتند باید مشغول باشد کسی که بهشت و جهنّم روبرویش است؛ باید مشغول باشد، حواسش به خودش جمع باشد. این جمله هم از آن جملات قصار است تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا سبک‌بار شوید، بارتان را کم کنید تا عقب نمانید. بتوانید برسید به قافله‌ای که به سمت آخرت حرکت می‌کند. اگر سنگین‌بار شود نمی‌رسید، کُند می‌شوید، می‌مانید در همین دنیا. و این جمله‌ای است که بسیار معانی بالایی در این جمله خوابیده است که حالا عرض می‌کنم. بعد ادامه هم فرمودند: فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ چون یک عدّه هستند آن‌هایی که قبل شما مُردند، آن‌ها منتظرند که دیگران به آن‌ها ملحق شوند. پس يُنْتَظَرُ بِأَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ پیشینیان شما منتظر ایستاده‌اند تا شما هم به آن‌ها ملحق شوید در عالم برزخ. پستَخَفَّفُوا تا تَلْحَقُوا سبک‌بار شوید تا شما هم به راحتی به آن‌ها ملحق شوید. پس این جمله‌ی زیبای امیرالمؤمنین(ع) در این‌جا می‌باشد. تَخَفَّفُوا یعنی چه سبک‌بار شوید؟ یک معنایش این است که ما آماده مرگ باشیم، استعداد برای موت پیدا کنیم، آماده‌ی مرگ باشیم که امیرالمؤمنین(ع) در جملات متعدّد به این مطلب اشاره کردند اِسْتَعِدُّوا لِلْمَوْتِ فَقَدْ أَظَلَّكُمْ[1] آماده‌ی مرگ شوید چون مرگ سایه‌اش را بر سر شما انداخته است. این‌گونه نیست که بگوییم ما با مرگ فاصله داریم مرگ کجا و ما کجا؛ آن جمله‌ای که از امیرالمؤمنین(ع) قبلاً خواندیم مَا اَلْقَرِيبُ وَ مَا اَلْأَقْرَبُ[2] چه چیزی نزدیک است چه چیزی نزدیک‌تر است؟ امیرالمؤمنین(ع) فرمودند نزدیک‌ترین چیز بر شما مرگ است. پس در این‌جا هم امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: اِسْتَعِدُّوا لِلْمَوْتِ فَقَدْ أَظَلَّكُمْ مرگ روی سر همه‌ی ما سایه انداخته است. پس باید آماده‌ی مرگ شویم.

باز در جمله‌ی دیگر امیرالمؤمنین(ع) دارند عَجِبْتُ لِمَنْ يَرَى أَنَّهُ يَنْقُصُ كُلَّ يَوْمٍ فِي نَفْسِهِ وَ عُمُرِهِ تعجّب من از افراد و اشخاصی است که هر روز دارند می‌بینند که از عمرشان کم می‌شود ولی وَ هُوَ لاَ يَتَأَهَّبُ لِلْمَوْتِ[3] ولی خودشان را برای مرگ آماده نمی‌کنند، انگار مرگ خیلی دور است که اصلاً دستش به ما نمی‌رسد. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند تعجّبم از کسانی است که خودشان را برای مرگ آماده نمی‌کنند. پس ما باید اوّلاً آماده‌ی مرگ شویم، استعداد برای مرگ پیدا کنیم، بعد تَخَفَّفُوا سبک‌بار شویم. سبک‌بار یعنی چه؟ یعنی تعلّقات دنیوی‌مان را کم کنیم. در روایات زیادی داریم کسانی که حبّ دنیا داشته باشند، دنیا پرستی داشته باشند، این‌ها کسانی‌اند که سخت جان می‌دهند یعنی کسی که تعلّق دنیوی دارد، به این دنیا اُنس گرفته است جان‌کندن برایش سخت می‌شود چون آماده‌ی آخرت نیست، نمی‌تواند تعلّقات دنیویش را رها کند و وارد عالم آخرت شود؛ لذا سکرات موت و سختی‌های جان‌کندن گفتند برای کسانی است که هنوز تعلّقات دنیوی دارند. حبّ دنیا اگر باشد آدم نمی‌تواند حبّ دنیا را رها کند و از دنیا دل بکَند وارد عالم آخرت شود. پس امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید تَخَفَّفُوا سبک‌بار شوید تا بتوانید راحت به دیگران ملحق شوید. که در این‌جا هم باز امیرالمؤمنین(ع) در روایت دیگری دارند مَنْ أَكْثَرَ ذِكْرَ اَلْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ اَلدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ[4] کسی که همیشه یاد مرگ باشد، آماده‌ی مرگ باشد از دنیا به کم قانع می‌شود یعنی سبک‌بار می‌شود. کسی که به دنیا به کم قانع باشد دیگر جان‌کندن، دل‌کندن از دنیا برایش راحت می‌شود. چون هر چه دلبستگی ما به دنیا بیشتر شود به اصطلاح می‌گوید دنیا یک چیزی است که انسان از آن سیر نمی‌شود. دنیا را تشبیه کردند به دریای شور که انسان هر چه بخورد تشنه‌تر می‌شود پس هر چه حبّ دنیا باشد آدم تشنه‌تر می‌شود. آدم تشنه که آمادگی ندارد برای جان‌کندن و مرگ. لذا از توصیه‌هایی که حضرت عیسی به حواریونش فرموده این است مَثَلُ طَالِبِ اَلدُّنْيَا مَثَلُ شَارِبِ مَاءِ اَلْبَحْرِ طالب دنیا شبیه شارب و کسی است که از آب دریا می‌خورد كُلَّمَا اِزْدَادَ شُرْباً اِزْدَادَ عَطَشاً حَتَّى يَقْتُلَهُ[5] هر چه آب بخورد تشنه‌تر می‌شود تا بمیرد. پس دنیا هم اینگونه است. دنیا ما را غرق می‌کند در خودش؛ دنیا ما را هلاک می‌کند؛ دنیا ما را تلف می‌کند.

در آن روایت دیگر داشتیم که اَلدُّنْيَا بَحْرٌ عَمِيقٌ قَدْ غَرِقَ فِيهِ عَالَمٌ كَثِيرٌ[6] دنیا یک دریایی است که خیلی‌ها را در آن غرق کرده است؛ کسانی که حبّ دنیا داشته باشند. لذا امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند که اگر می‌خواهید برای مرگ آماده شوید اوّل حبّ دنیا را از قلب‌هایتان بیرون آورید؛ که در خطبه‌ی 194 نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) به این اشاره کردند أَیُّهَا اَلنَّاسُ إِنَّمَا اَلدُّنْیا دَارُ مَجَازٍ دنیا داری است که باید از آن بگذری و عبور کنی(وَ اَلْآخِرَةُ دَارُ قَرَارٍ) آخرت جایی است که ما باید در آن سکونتِ دائمی داشته باشیم. بعد فرمودند فَخُذُوا مِنْ مَمَرِّکُمْ از ممرّتان(لِمَقَرِّكُمْ) چه چیزهایی را بردارید؟ از دنیا چه بردارید که قرار است برویم آخرت؟ حضرت فرمودند آن چه به دردتان می‌خورد وَ أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْيَا قُلُوبَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَخْرُجَ مِنْهَا أَبْدَانُكُمْ قبل از اینکه بدن‌هایتان را از دنیا ببرند شما دنیا را از قلب‌هایتان بیرون کنید خیلی جمله‌ی قشنگی است أَخْرِجُوا مِنَ الدُّنْيَا قُلُوبَكُمْ قلب‌هایتان را از دنیا خالی کنید قبل از اینکه بدن‌های شما را از دنیا بخواهند ببرند فَفِيهَا اخْتُبِرْتُمْ چون در دنیا آزمایش می‌شوید وَ لِغَيْرِهَا خُلِقْتُمْ برای غیر دنیا آفریده شدید. پس برای اینکه بتوانیم راحت جان دهیم، آماده‌ی برای مرگ باشیم باید چه‌کار کنیم؟ باید تَخَفَّفُوا سبک‌بار شویم، تعلّقات دنیوی‌مان را روز به روز کمتر کنیم. دنیا در روایات دیگر داریم که مدح شده است، پولدار بودن، ثروت، دنیا مدح شده امّا برای کسی که به عنوان وسیله از آن استفاده کند نه به عنوان ارزش ذاتی و استقلال که دنیا را برای خودش بخواهد. بله من اگر دنیا را دوست دارم برای کمک کردن به دیگران، برای اینکه در مسیر طاعت از آن استفاده کنم نه اینکه دنیا را برای خودش دوست داشته باشیم. خدایی نکرده اگر قلب‌های ما در آن حبّ دنیا باشد دیگر جان دادن برایمان سخت می‌شود لذا از دعاهایی که زیاد توصیه شده بخوانیم همین است اَللَّهُمَّ أَخْرِجْ مِنْ قُلُوبِنَا حُبَّ اَلدُّنْيَا حبّ دنیا را از قلب‌های ما خارج کند و روز به روز ما را آماده‌تر کند برای مرگ و إن شاء اللّه این جمله‌ی امیرالمؤمنین(ع) همیشه نصب‌العین ما باشد إِنَّ الْغَايَةَ أَمَامَكُمْ وَ إِنَّ وَرَاءَكُمُ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ، تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا سبک‌بار شوید تا بتوانید به دیگران ملحق شوید.

والحمد للّه ربّ العالمین