درس نهج البلاغه استاد سید محسن مرتضوی

موضوع: خطبه بیستم/کل فراز /یاد مرگ

متن خطبه: من كلام له(علیه السّلام) و فيه ينفر من الغفلة و ينبه إلى الفرار لله: فَإِنَّكُمْ لَوْ قَدْ عَايَنْتُمْ مَا قَدْ عَايَنَ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ لَجَزِعْتُمْ وَ وَهِلْتُمْ وَ سَمِعْتُمْ وَ أَطَعْتُمْ، وَ لَكِنْ مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ مَا قَدْ عَايَنُوا وَ قَرِيبٌ مَا يُطْرَحُ الْحِجَابُ، وَ لَقَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ وَ أُسْمِعْتُمْ إِنْ سَمِعْتُمْ وَ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُمْ، وَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ وَ زُجِرْتُمْ بِمَا فِيهِ مُزْدَجَرٌ وَ مَا يُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ بَعْدَ رُسُلِ السَّمَاءِ إِلَّا الْبَشَرُ.

ترجمه خطبه: علل پنهان بودن اسرار پس از مرگ: آنچه را كه مردگان ديدند اگر شما مى ديديد، ناشكيبا بوديد و مى ترسيديد، و مى شنيديد و فرمان مى برديد. ولى آنچه آنها مشاهده كردند بر شما پوشيده است، و نزديك است كه پرده ها فروافتد. اگر چه حقيقت را به شما نيز نشان دادند، اگر بدرستى بنگريد، و نداى حق را به شما شنواندند، اگر خوب بشنويد و به راه راست هدايتتان كردند اگر هدايت بپذيريد. راست مى گويم، مطالب عبرت آموز اندرز دهنده را آشكارا ديديد، و از حرام الهى نهى شديد، و پس از فرشتگان آسمانى، هيچ كس جز انسان، فرمان خداوند را ابلاغ نمى كند.

ترجمه لغوی برخی واژه‌ها:

الوَهْلُ: ترس و وحشت

جَاهَرَتْكُمُ العِبَرُ: عبرتها عواقب امور را آشكار ساخت

رُسُلُ السَّمَاءِ: فرشتگان

توضیح و تفسیر خطبه: در محضر کلمات نورانی امیرالمؤمنین علیه السّلام بودیم؛ یکی از خطبه‌های کوتاهی که امیرالمؤمنین در نهج‌البلاغه دارند خطبه‌ی بیستم نهج‌البلاغه است. یک خطبه‌ی کوتاهی که امیرالمؤمنین در رابطه با غفلت مطرح می‌کنند که یکی از راه‌های اینکه غفلت از ما برداشته شود و ما به خودمان بیاییم و به یاد خدا و معاد و آخرت بیفتیم امیرالمؤمنین می‌فرمایند یاد مرگ است. یاد مرگ باعث می‌شود از انسان غفلت زدایی شود. اگر غفلت باشد شیطان بر قلب انسان غلبه پیدا می‌کند و انسان مرتکب هر خطا و گناهی می‌شود. ما باید تلاش کنیم که غفلت را از خودمان دور کنیم؛ یکی از راه‌های دور کردن غفلت، یاد مرگ، یاد عذاب‌های برزخی، عذاب‌هایی که بر مردگان در عالم برزخ می‌شود، می‌باشد. مرحوم شیخ کلینی در کافی این خطبه را آورده و گفته است که این خطبه اوّلین خطبه‌ای است که امیرالمؤمنین روز جمعه در نماز جمعه خواندند؛ یک خطبه‌ی مفصّلی است؛ این دو، سه خطش را مرحوم سیّدرضی به عنوان خطبه‌ی بیست نهج‌البلاغه آورده است و الّا خطبه‌ی امیرالمؤمنین مفصّل است؛ این دو، سه خطی که در رابطه با غفلت است را ایشان جدا کرده در نهج‌البلاغه آورده است و الّا این خطبه، خطبه‌ای است که اوّلین جمعه امیرالمؤمنین بعد از خلافتشان در مسجد برای مردم ایراد کردند. حالا این فقره‌ای که در رابطه با غفلت است این است؛ می‌فرمایند: من كلام له(علیه السلام) و فيه ينفر من الغفلة امیرالمؤمنین ما را دور می‌کنند از غفلت و ينبه إلى الفرار لله) و ما را آگاه می‌کنند که باید به سوی خدا بشتابیم؛ این است که امیرالمؤمنین فرمودند: فَإِنَّكُمْ لَوْ قَدْ عَايَنْتُمْ مَا قَدْ عَايَنَ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ خیلی خطبه‌ی عجیبی است، امیرالمؤمنین می‌فرمایند اگر شما مشاهده می‌کردید آنچه که مردگان شما مشاهده می‌کردند، اگر می‌دیدید آن چیزی که مرده‌ها می‌دیدند از عذاب‌ها، هیچ موقع اینقدر راحت زندگی نمی‌کردید، اینقدر غفلت زندگی‌های شما را فرا نمی‌گرفت. اگر می‌دیدید شما، مشاهده می‌کردید آن چیزی را که عَايَنَ مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ چه کار می‌کردید شما؟ لَجَزِعْتُمْ ناله می‌زدید وَ وَهِلْتُمْ ترس و وحشت شما را فرا می‌گرفت وَ سَمِعْتُمْ گوش می‌کردید وَ أَطَعْتُمْ و اطاعت می‌کردید و بنده می‌شدید. اگر می‌شنیدیم صدای ضجّه و ناله‌ی مرده‌ها را، اینطوری راحت زندگی نمی‌کردیم، اینطوری غفلت و هوی پرستی ما را در بر نمی‌گرفت. وَ لَكِنْ مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ ولکن ما نمی‌بینیم که بر سر مرده‌ها در عالم برزخ چه می‌آید. اگر می‌دیدیم آگاه می‌شدیم، متنبّه می‌شدیم ولی مَحْجُوبٌ عَنْكُمْ مَا قَدْ عَايَنُوا ما هرگز مشاهده نمی‌کنیم آنچه که مردگان مشاهده می‌کنند امّا قَرِيبٌ مَا يُطْرَحُ الْحِجَابُ همین زودی است که دیگر حجاب‌ها و پرده‌ها کنار رود شما هم مشاهده کنید آنچه که مردگان مشاهده می‌کنند؛ که روایات در این زمینه زیاد داریم؛ عذاب‌های برزخی که مردگان می‌چشند أعاذنا اللّه منهم واقعاً خیلی عجیب است، در برخی روایات دارد اگر می‌شنیدید صدای ناله و ضجّه‌ی مردگان از عذاب را، هر آینه گوش‌های شما کر می‌شد از صدای ناله‌ی مردگان . یا در برخی از روایات داریم اگر می‌دیدید عذاب‌های برزخی مردگان در قبر را گوشت به تنتان آب می‌شد ؛ گوشت به تنمان آب می‌شد اگر ما می‌دیدیم که مرده‌ها چه عذاب‌هایی دارند.

بعد امیرالمؤمنین می‌فرمایند لازم هم نیست که پرده‌ها کنار رود، عذاب‌های برزخی مرده‌ها را ببینید. اگر الآن به فرامین پیامبر گوش دهید، اینقدر پیامبر برای شما حجّت و برهان و دلیل فرستاده که اگر بخواهید بنده باشید می‌توانید بنده باشید وَ لَقَدْ بُصِّرْتُمْ إِنْ أَبْصَرْتُمْ اگر بخواهید ببینید می‌توانید ببینید، وَ أُسْمِعْتُمْ إِنْ سَمِعْتُمْ اگر بخواهید بشنوید می‌توانید بشنوید، وَ هُدِيتُمْ إِنِ اهْتَدَيْتُمْ اگر بخواهید هدایت شوید می‌توانید هدایت شوید. پس اینقدر عبرت‌ها و ادلّه و آیات و روایات آمده به اندازه‌ی کافی که اگر کسی بخواهد بنده و آدم باشد می‌تواند باشد. وَ بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ و من به حقّ این جمله را برای شما بیان می‌کنم جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ یعنی عبرت‌ها، عبرت‌های گذشتگان این همه شما دارید عبور می‌کنید از سرنوشت گذشتگانتان جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ عبرت‌ها عواقب امور را آشکار کرده که چه می‌شود در دنیا؛ آن‌هایی که یک عمر نافرمانی خدا کردند، فرعون‌ها و...، چه شده سرنوشتشان، و بندگان صالح چه می‌شود سرنوشتشان. شما باید از عبرت‌ها عبرت بگیرید وَ زُجِرْتُمْ بِمَا فِيهِ مُزْدَجَرٌ و از آن نواهی که پیامبر برای شما بیان کردند و شما را منع کردند از کارهایی، از آن‌ها منع شوید؛ از آن اموری که فِيهِ مُزْدَجَرٌ. وَ مَا يُبَلِّغُ عَنِ اللَّهِ بَعْدَ رُسُلِ السَّمَاءِ إِلَّا الْبَشَرُ و بعد از فرشتگان آسمان که رسل سماء هستند هیچ کسی برای ما حجّت نیست و برای ما ابلاغ نمی‌کند مگر بشر که یعنی همین پیامبران و ائمه باشند که بیایند حجج و ادلّه را برای ما بیان کنند. پس امیرالمؤمنین در این خطبه می‌فرمایند حجج إلهی برای شما تمام است چون هم حسّ هست که عبرت‌گیری از سرنوشت گذشتگان است و هم عقل است و هم نقل است که گفتار پیامبر است که اگر ما بخواهیم عبرت بگیریم می‌توانیم عبرت بگیریم.

کل این سه خطِ امیرالمؤمنین در این خطبه را بخواهیم خلاصه کنیم مفاد آن روایت امیرالمؤمنین است که النَّاسِ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا[1] یعنی ما الآن در خواب غفلتیم، موقعی که بمیریم با مرگ برایمان حقایق عالم آشکار می‌شود و واقعاً بیدار می‌شویم. خوش به حال آن کسی که قبل از اینکه با مرگ بیدار شود، خودش، خودش را در این دنیا بیدار کند. حالا چه‌کار کنیم بیدار شویم؟ یکی از راه‌هایش همین یاد مرگ افتادن است که واقعاً خیلی کم، خیلی کم،کم،کم، یک روز، یک هفته، یک ماه بگذرد اصلاً آدم یاد مرگ نمی‌افتد؛ خیال می‌کند مرگ برای بقیّه است. هر روز ما می‌شنویم که فلانی مُرد، فلانی مُرد، فلانی مُرد؛ همین دیروز بود که جوان سی و پنج ساله در حمام سکته‌ی قلبی کرده و بعد ضربه‌ی مغزی شده و در جا فوت کرده است؛ یکی از دوستان، سی و پنج ساله، هم سن ما بوده امّا اصلاً انگار مرگ برای بقیّه است؛ از مرگ اصلاً متنبّه نمی‌شویم. امیرالمؤمنین می‌فرمایند: لَقَدْ جَاهَرَتْكُمُ الْعِبَرُ عبرت بگیرید‌ از این سرنوشت هایی که بر شما می‌گذرد ولی متأسّفانه کمتر متنبّه می‌شویم. خود یاد مرگ افتادن؛ چقدر بزرگان ما، مقیّد بودند به قبرستان رفتن؛ اصلاً این سنّت‌ها دارد در بین ما تعطیل می‌شود؛ پنج شنبه‌ها، جمعه‌ها می‌رفتند در قبرستان، ساعت‌ها می‌نشستند، قرآن می‌خواندند، فکر می‌کردند. چقدر به یاد اموات افتادن، سوره‌های قرآنی که سفارش شده که انسان با این سوره‌ها یاد امواتش بیفتد ولی این چیزها دارد در بین ما به فراموشی سپرده می‌شود. روایت در این زمینه زیاد داریم؛ چند مورد بیان می‌کنیم. پیامبر گرامی اسلام فرمود: أفضَلُ العِبادَةِ ذِكرُ المَوتِ[2] بهترین عبادت، یاد مرگ بودن است. خود امیرالمؤمنین از پیامبر نقل کردند که پیامبر فرمودند: أكثِروا مِن ذِكرِ هادِمِ اللَّذّاتِ زیاد به یاد چیزی بیفتید که لذّت‌ها و شهوت‌ها را در انسان می‌کُشد و از بین می‌برد؛ به پیامبر عرض کردند که يا رسولَ اللّه ِ، وما هادِمُ اللَّذّاتِ؟ چیست که لذّت‌ها را در انسان از بین می‌برد و می‌کوبد؟ حضرت فرمودند(المَوتُ) مرگ است که باعث می‌شود که انسان دیگر فکرهای بلند برندارد، طمع نداشته باشد، دنیاپرستی نداشته باشد، حبّ دنیا نداشته باشد، حبّ شهوات و مقام نداشته باشد؛ بعد پیامبر فرمودند: فإنّ أكيَسَ المؤمنينَ زرنگترین مؤمنین أكثَرُهُم ذِكرا للمَوتِ کسی است که بیشتر به یاد مرگ بیفتد و أحسَنَهُم لَلموتِ استِعداداً[3] کسی است که بیشتر برای مرگ آماده باشد. باز روایت داریم از امیرالمؤمنین پرسیدند مَا اَلْقَرِيبُ وَ مَا اَلْأَقْرَبُ نزدیک چیست؟ نزدیک‌تر چیست؟ امیرالمؤمنین فرمودند: اَلْقَرِيبُ كُلُّ مَا هُوَ آتٍ هرچیزی که می‌رسد می‌شود قریب؛ نزدیک به ما؛ هرچیزی، حادثه‌ای که با آن روبرو شوید حادثه‌ی نزدیک می‌شود ولی اَلْأَقْرَبُ هُوَ اَلْمَوْتُ[4] از نزدیک نزدیک‌تر، مرگ است که از همه چیز به ما نزدیک‌تر است؛ ولی ما به فکرش نیستیم. در روایت دیگر امام صادق علیه السّلام می‌فرمایند: ذِكْرُ اَلْمَوْتِ يُمِيتُ اَلشَّهَوَاتِ یاد مرگ شهوت‌ها را در انسان می‌میراند(وَ يَقْلَعُ مَنَابِتَ اَلْغَفْلَةِ) ریشه‌های درخت غفلت را می‌خشکاند یاد مرگ وَ يُطْفِئُ نَارَ اَلْحِرْصِ خاموش می‌کند آتش حرص را در انسان(وَ يُحَقِّرُ اَلدُّنْيَا)[5] و دنیا را در نظر انسان حقیر جلوه می‌دهد.

آن موقعی که خبر شهادت امیرالمؤمنین را پیامبر به امیرالمؤمنین داد در برخی از نقل‌ها آمده امیرالمؤمنین یک جمله فرمودند؛ فرمودند: وَ اللَّهِ لَابْنُ أَبِي طَالِبٍ آنَسُ بِالْمَوْتِ مِنَ الطِّفْلِ بِثَدْيِ أُمِّهِ[6] باید برسیم؛ مولای ما، ی ما امیرالمؤمنین اینطوری بودند. می‌فرمایند اُنس من به مرگ، بیشتر از اُنس بچّه به سینه‌ی مادر است. ما که خودمان را محبّ و شیعه‌ی امیرالمؤمنین می‌دانیم، ما چقدر اُنس داریم با مرگ. از مرگ فرار می‌کنیم یا با مرگ و با آخرت، با کارهایمان داریم بیشتر اُنس می‌گیریم و نزدیک می‌شویم یا بیشتر داریم دور می‌شویم.

یک خطبه‌ی زیبایی هم از امیرالمؤمنین نقل شده است، این را هم عرض کنیم خیلی قشنگ است. امیرالمؤمنین وقتی از جنگ صفین برگشتند به کوفه، در دروازه‌ی کوفه کنار قبرستان کوفه ایستادند، با مرده‌های قبرستان صحبت کردند. پس هنگام بازگشت از جنگ صفین امیرالمؤمنین کنار دروازه‌ی کوفه، رو به قبرستان کوفه کردند و با مرده‌ها صحبت کردند. جملاتی که امیرالمؤمنین فرمودند خیلی قشنگ است؛ صحبت امیرالمؤمنین با مرده‌های قبرستان.

می‌گوید فرمودند: يَا أَهْلَ الدِّيَارِ الْمُوحِشَةِ ای مردم خانه‌های وحشت وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ ای مردم محل‌های خالی وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ ای مردم قبرهای تاریک يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ ای مردم تنها يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ ای مردم وحشت أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ شما زودتر از ما به عالم آخرت و برزخ رفتید وَنَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ ولی ما هم به زودی به شما می‌پیوندیم. بعد امیرالمؤمنین رو کردند به قبرستان و فرمودند شما خبرهای بین خودتان را به ما بگویید، ما هم خبرهای دنیا را به شما می‌گوییم؛ ما خبرهای دنیا را به شما مرده‌ها می‌دهیم، شما مرده‌ها هم خبر عالم برزخ را به ما دهید. امیرالمؤمنین فرمودند اگر می‌خواهید خبرهای دنیا را به شما گوییم أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُكِنَتْ بدانید خانه‌های شما را که دیگران ساکن شدند و رفتند پس خانه‌ای برای شما در دنیا باقی نمانده أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُكِحَتْ زن‌های شما هم که دیگران آمدند گرفتند و ازدواج کردند؛ زنی هم برای شما در دنیا باقی نمانده(وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ) اموال شما در دنیا هم که دیگران، ورثه، قسمت کردند و خوردند و رفتند تمام شد؛(هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا) این خبر ما اهل دنیا برای شما مرده‌ها؛ فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَكُمْ شما چه خبر دارید از عالم برزخ برای ما بیان کنید. اصحاب گفتند که امیرالمؤمنین رو کردند به مرده‌ها فرمودند: أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِي الْكَلَامِ اگر به مرده‌های قبرستان اجازه دهند که صحبت کنند مرده‌های قبرستان همه‌شان این را می‌گویند(لَأَخْبَرُوكُمْ) خبر می‌دهند مرده‌های قبرستان به شما مردم دنیا، چه می‌گویند؟ می‌گویند أَنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى[7] بهترین زاد و توشه برای عالم برزخ و قیامت، تقوا می‌باشد. این هم جمله‌ی زیبایی از امیرالمؤمنین؛ سخن گفتن امیرالمؤمنین با مردگان قبرستان کوفه بود.

از أمیرالمؤمنین روایت شده که فرمودند: رَحِمَ اَللهُ اِمرَءً أَعَدَّ لِنَفسِهِ وَ استَعَدَّ لِرَمسِهِ وَ عَلمَ مِن أَینَ وَ فِي أَینَ وَ إلَی أَینَ.[8]

إن شاء اللّه امیدواریم که به حقّ خود امیرالمؤمنین خداوند به ما توفیق دهد بیشتر به یاد مرگ، یاد قیامت، یاد مُردن باشیم و غفلت، خطا و اشتباه از یاد ما، از ذهن ما، از فکر ما، از اعمال ما از بین برود به برکت صلوات بر محمّد و آل‌محمّد.