درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

96/02/25

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: هدي/ اعمال مني/پنجمين عمل/اعمال حج تمتع

فرض دوم: عدم وجود گوسفند

در این فرض ناسک پول برای خرید گوسفند دارد، اما در گوسفندی برای خریدن پیدا نمی شود.

نسبت به اینکه حاجی در این فرض چه باید کند، سه نظریه است:

نظریه اول: این حاجی باید بدل هدی را انجام دهد و روزه بگیرد. مثلا اگر روز شش ذی الحجه است از فردای آن روز، روزه را شروع کند. این نظریه از ابن ادریس «إذا لم يجد الهدى، و وجد ثمنه، لا يلزمه أن يخلّفه، بل الواجب عليه إذا عدم الهدي، الصّوم، سواء وجد الثمن، أو لم يجد»[1] و محقق حلی در شرایع «قیل ینتقل فرضه الی الصوم و هو اشبه»[2] و همچنین ابن ابی عقیل و شیخ طوسی نقل شده است.

دلایل این قول:

دلیل اول: آیه 286 می گوید اگر هدی پیدا نشد، باید روزه بگیرد، حال زمانی که حاجی گوسفندی را پیدا نکرد، به او گفته می شود که تو جزء کسانی هستی که گوسفند پیدا نمی کنی و طبق آیه باید روزه بگیرد.

دلیل دوم: روایت ابوبصیر: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الْكَرِيمِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ فَلَمْ يَجِدْ مَا يُهْدِي حَتَّى إِذَا كَانَ يَوْمُ النَّفْرِ وَجَدَ ثَمَنَ شَاةٍ أَ يَذْبَحُ أَوْ يَصُومُ قَالَ بَلْ يَصُومُ فَإِنَّ أَيَّامَ الذَّبْحِ قَدْ مَضَتْ‌».[3]

در این روایت حضرت می گویند چون ایام ذبح گذشته و هدی پیدا نکرده باید روزه بگیرد.

نظریه دوم: مشهور می گویند پول هدی را در مکه نزد کسی به امانت بگذارد و به او بگوید تا آخر ذی الحجه برای من قربانی کن و اگر تا آخر ذی الحجه پیدا نشد، پول نزد تو باشد تا سال دیگر که برای من قربانی کنی. محقق در شرایع به این قول اشاره می کند: «من فقد الهدي و وجد ثمنه قيل يخلفه عند من يشتريه طول ذي الحجة».[4]

دلیل این نظریه: روزه گرفتن برای پولدار جایز نیست و وظیفه او انجام هدی است. در صحیحه حریز آمده: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع‌ فِي مُتَمَتِّعٍ يَجِدُ الثَّمَنَ‌ وَ لَا يَجِدُ الْغَنَمَ‌ قَالَ يُخَلِّفُ الثَّمَنَ عِنْدَ بَعْضِ أَهْلِ مَكَّةَ- وَ يَأْمُرُ مَنْ يَشْتَرِي لَهُ وَ يَذْبَحُ عَنْهُ وَ هُوَ يُجْزِئُ عَنْهُ فَإِنْ مَضَى ذُو الْحِجَّةِ أَخَّرَ ذَلِكَ إِلَى قَابِلٍ مِنْ ذِي الْحِجَّة».[5]

حدیث 2 همین باب موید این است.

نظریه سوم ابن جنید و مرحوم مجلسی «فمحمولة) على التخيير (أو) على أنه وجد الثمن بعد صيام الثلاثة»،[6] حاجی مخیر است روزه بگیرد یا پول را به امانت بگذارد یا پول را صدقه بدهد.

دلیل این نظریه: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: كُنَّا بِمَكَّةَ فَأَصَابَنَا غَلَاءٌ فِي الْأَضَاحِيِّ فَاشْتَرَيْنَا بِدِينَارٍ ثُمَّ بِدِينَارَيْنِ (ثُمَّ بَلَغَتْ سَبْعَةً ثُمَّ لَمْ تُوجَدْ) بِقَلِيلٍ وَ لَا كَثِيرٍ فَوَقَّعَ‌ هِشَامٌ الْمُكَارِي رُقْعَةً إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع- فَأَخْبَرَهُ بِمَا اشْتَرَيْنَا ثُمَّ لَمْ نَجِدْ بِقَلِيلٍ وَ لَا كَثِيرٍ فَوَقَّعَ انْظُرُوا إِلَى الثَّمَنِ الْأَوَّلِ وَ الثَّانِي وَ الثَّالِثِ‌ ثُمَ‌ تَصَدَّقُوا بِمِثْلِ ثُلُثِهِ».[7]

در این حدیث آمده وظیفه پولدار صدقه است.

ظاهرا والله العالم، نظریه اول قطعا نا تمام است. چون:

اولا: در آیهاگرچه این در فرض لم یجد است، اما آیه مطلق است و با حدیث حریز تقیید می خورد. چون آیه مطلقا می گوید باید خمس بدهد اما صحیحه حریز می گوید پولدار از این خارج است.

ثانیا: در حدیث دو اشکال وجود دارد:

اول: محقق اردبیلی می گوید: «لکن روایه غیر صحیحه لاشتراک عبدالکریم و ابوبصیر».[8]

مناقشه: این عبدالکریم مشترک بین هاشیم و خثعمی است و این به قرینه روایت ابی نصر و روایت این دو نفر از لیث مرادی است. در نتیجه این عبدالکریم مشترک بین دو ثقه است و اینگونه نیست که مشترک بین ثقه و غیر ثقه باشد. همچنین اگرچه ابوبصیر مشترک است اما احتمالا روایت خثعمی از لیث باشد و دیگر مشکلی ندارد چون طریق دارد.


[1] سرائر، ابن ادریس، ج1، ص592.
[2] شرایع الاسلام، محقق حلی، ج1، ص236.
[3] وسائل الشیعه، حرعاملی، ج14، ص177، ابواب الذبح، باب44، ح3، ط آل البیت.
[4] شرایع الاسلام، محقق حلی، ج1، ص236.
[5] وسائل الشیعه، حرعاملی، ج14، ص176، ابواب الذبح، باب44، ح1، ط آل البیت.
[6] روضة المتیقین، علامه مجلسی، ج5، ص205.
[7] وسائل الشیعه، حرعاملی، ج14، ص203، ابواب الذبح، باب58، ح1، ط آل البیت.
[8] مجمع الفائدة و البرهان، محقق اردبیلی، ج7، ص293.