موضوع: هدي/ اعمال مني/پنجمين عمل/اعمال حج تمتع

در مسئله 13 حداقل چهار فرع مربوط به هدی تمتع ذکر می شود:

فرع اول: هدی چه گوسفند باشد چه گاو و چه شتر، تقسیم شود یا همه را به یک نفر بدهد؟

فرع دوم: اگر هدی تقسیم می شود، به دو قسمت تقسیم می شود یا به سه قسمت؟

فرع سوم: اگر هدی تقسیم می شود، آیا این تقسیم واجب است یا مستحب است؟

فرع چهارم: آیا حاجی باید از هدی تمتع بخورد یا خیر؟

فرع اول: آیا هدی باید تقسیم شود؟

لا ینبغی التامل که آن هدی باید قسمت شود.

دلیل بر اصل قسمت:

اولا: اتفاق است.

ثانیا: آیه 28 و 36 از سوره مبارکه حج تصریح به قسمت دارد.

آیه 36: «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللّهِ لَكُمْ فيها خَيْرٌ فَاذْكُرُوا اسْمَ اللّهِ عَلَيْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ كَذلِكَ سَخَّرْناها لَكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون».

ثالثا: ح 1و 12 و 14 و 20 از باب 40 دلالت بر قسمت هدی می کند.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ النَّخَعِيِّ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا ذَبَحْتَ أَوْ نَحَرْتَ فَكُلْ وَ أَطْعِمْ كَمَا قَالَ اللَّهُ فَكُلُوا مِنْهٰا وَ أَطْعِمُوا الْقٰانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ - فَقَالَ الْقَانِعُ الَّذِي يَقْنَعُ بِمَا أَعْطَيْتَهُ- وَ الْمُعْتَرُّ الَّذِي يَعْتَرِيكَ- وَ السَّائِلُ الَّذِي يَسْأَلُكَ فِي يَدَيْهِ وَ الْبَائِسُ الْفَقِيرُ».[1]

فرع دوم: هدی به دو قسمت تقسیم می شود یا سه قسمت؟

نظریه اول: مشهور بین فقها می فرمایند: تقسیم ثلاثی است. اکل، هدیه، صدقه.

جواهر می گوید: «[منها أن يقسمه أثلاثا يأكل ثلثه، و يتصدق بثلثه، و يهدي ثلثه]و يستحب أيضا ان يقسمه أثلاثا يأكل ثلثه، و يتصدق بثلثه، و يهدي ثلثه ...».[2]

در ارشاد و تحریر هم به این تقسیم ثلاثی اشاره شده است.

نظریه دوم: تقسیم ثنائی است: اکل و صدقه

ابن ادریس: «فأمّا هدي المتمتع، و القارن، فالواجب أن يأكل منه، و لو قليلا، و يتصدق على القانع، و المعتر، و لو قليلا، لقوله تعالى فَكُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ و الأمر عندنا يقتضي الوجوب، و الفور دون التراخي فأمّا الأضحية، فالمستحب أن يأكل ثلثها، و يتصدق على القانع و المعتر، بثلثها، و يهدي إلى أصدقائه ثلثها، على ما رواه أصحابنا».[3]

به قرینه هدی تمتع و اضحیه قائل به ثنائی است. در قربانی مستحب قائل به ثلاثی است بر خلاف واجب.

نظر استاد: ظاهراً فرمایش مشهور اقرب الی الواقع است. کلام ابن ادریس فی غایه البعد است.

دلیل بر تقسیم ثلاثی:

اولا: «وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي الصَّبَّاحِ الْكِنَانِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ لُحُومِ الْأَضَاحِيِّ- فَقَالَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ وَ أَبُو جَعْفَرٍ ع يَتَصَدَّقَانِ- بِثُلُثٍ عَلَى جِيرَانِهِمْ وَ ثُلُثٍ عَلَى السُّؤَّالِ- وَ ثُلُثٍ يُمْسِكَانِهِ لِأَهْلِ الْبَيْتِ».[4]

استدلال به این روایت مرحوم مجلسی در روضه المتقین می فرمایند که این روایت قوی و مثل صحیح است.

ریاض هم می فرمایند که این حدیث قریب صحیح است.

جامع المدارک می گوید این حدیث قریب به صحت است.

اگر ما نگوئیم حدیث صحیح است، باز هم باید به روایت عمل کنیم، چون مشهور به آن عمل کرده اند.

نکته: این روایت به چند طریق به ما رسیده است:

طریق اول: طریق مرحوم کلینی؛ مشکل این طریق وجود محمد بن فضیل است که شیخ درباره او گفته اهل غلو است و تضعیف از این فهمیده می شود، اما در مقابل این روایت در کتاب کامل الزیارات آمده که اگر تضعیف خاصی در کنار آن نیامده باشد، توثیق عامه حساب می شود.

طریق دوم: مرسله شیخ صدوق؛ مشکل این طریق ارسال حدیث است.

طریق سوم: طریق علل الشرایع؛ مشکل این طریق ابو جمیله که مفضل بن صالح است که توثیق نشده و بلکه تضعیف شده است.

پس این روایت صحیح نمی باشد اما این اشکال مانع از استدلال نیست، چون مشهور به این روایت عمل کرده اند و جابر سند می باشد.

روایات دیگری هم دال بر تقسیم بر سه است که اکثرا از ما نحن فیه خارج است که یا در قربانی مستحبی است یا در هدی حج قران است یا در هدی عمره مفرده است.

فرع سوم: تقسیم واجب است یا مستحب؟

نسبت به این جهت در کلمات علماء اختلافی است که البته صدمه به بحث نمی زند و آن اختلاف این است که از جمله ای از کلمات مثل فرمایش شهید در دروس و حدائق استفاده می شود که مشهور بین علما این است که تقسیم مستحب است.

شهید می فرماید: «و يجب أن يصرفه في الصدقة و الإهداء و الأكل، و ظاهر الأصحاب الاستحباب».[5]

اما بعضی از کلمات استفاده می شود که مشهور قائل به وجوب هستند، مثل محقق اردبیلی: «والمشهور بين المتأخّرين وجوب القسمة أثلاثا».[6]

البته امکان دارد بین این دو جمع کرد به اینکه منظور شهید مشهور بین قدماء است و منظور محقق اردبیلی، مشهور بین متاخرین است.

در هر صورت، دو نظریه در این فرع وجود دارد:

نظریه اول: تقسیم مستحب است که سیدنا الاستاذ قائل به این هستند.

نظریه دوم: تقسیم واجب است که از بسیاری از فقها مثل ابن ادریس و شهید استفاده می شود. ابن ادریس همانطور که در عبارت قبل ذکر شد، قائل به وجوب است.

شهید: «و يجب أن يصرفه في الصدقة و الإهداء و الأكل».[7]