درس خارج فقه آیت‌الله مرتضوی

95/01/15

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: تقصیر در عمره تمتع/عمل پنجم/تقصیر/افعال عمره

القول في التقصير

مسألة 1 يجب بعد السعي التقصير أي قص مقدار من الظفر أو شعر الرأس أو الشارب أو اللحية، و الأولى الأحوط عدم الاكتفاء بقص الظفر، و لا يكفي حلق الرأس فضلا عن اللحية.[1]

در این مساله از تقصیر اموری ذکر شده است.

منها: وجوب تقصیر در عمره تمتع

این حکم تقدم الکلام از جهات عدیده که منها وجوب و عدمه و منها تعیینی او تخییری و منها مطلقا او فی غیر المبلد

منها: اکتفا به تقلیم اظفار فقط

در اکتفاء به تقلیم ناخن اختلاف است و دو نظریه است.

نظریه اول: مشهور بین العلماء این است که گرفتن ناخن به تنهایی کافی است کما فی المستند و منهم سیدنا الاستاذ فی قوله من الظفر او الشعر

نظریه دوم: نمی توان به تقلیم الاظفار در تقصیر اکتفا کرد کما حکی عن العلامة فی التحریر و یظهر من النراقی فی المستند حیث قال: و المشهور كفايته من الشعر أو الظفر، و عن بعضهم: لزوم كونه في الشعر، و هو المستفاد من الأخبار.[2]

از این عبارت سه مطلب برداشت می شود:

در مانحن فیه دو بحث باید انجام شود الف: تقصیر از کجای بدن باشد ب: تقصیر به چه وسیله ای باشد. این دو مطلب در غالب کتابهای ادغام شده است و جدا نشده است شاید بهترین تفکیک در همین مستند فی قوله «المشهور کفایته من الشعر او الظفر» و «لایلزم کون التقصیر بالمقراض» است.

مشهور می فرمایند تقلیم الاظفار در تحقق تقصیر کافی است کما فی ینابیع[3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10]

در تحلیل در عمره تمتع گرفتن ناخن بتنهایی کافی نیست و هو المستفاد من قوله «و هو المستفاد من الاخبار»

ادله قولین:

دلیل بر نظریه اولی-کفایت-: جملة من الروایات

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي سَمَّاكٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثِ السَّعْيِ قَالَ ثُمَّ قَصِّرْ مِنْ رَأْسِكَ مِنْ جَوَانِبِهِ- وَ لِحْيَتِكَ وَ خُذْ مِنْ شَارِبِكَ- وَ قَلِّمْ أَظْفَارَكَ وَ أَبْقِ مِنْهَا لِحَجِّكَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ- فَقَدْ أَحْلَلْتَ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يُحِلُّ مِنْهُ الْمُحْرِمُ وَ أَحْرَمْتَ مِنْهُ.[11]

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ وَ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى جَمِيعاً عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا فَرَغْتَ مِنْ سَعْيِكَ وَ أَنْتَ مُتَمَتِّعٌ- فَقَصِّرْ مِنْ شَعْرِكَ مِنْ جَوَانِبِهِ وَ لِحْيَتِكَ- وَ خُذْ مِنْ شَارِبِكَ- وَ قَلِّمْ مِنْ أَظْفَارِكَ وَ أَبْقِ مِنْهَا لِحَجِّكَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ- فَقَدْ أَحْلَلْتَ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يُحِلُّ مِنْهُ الْمُحْرِمُ- وَ أَحْرَمْتَ مِنْهُ فَطُفْ بِالْبَيْتِ تَطَوُّعاً مَا شِئْتَ.[12]

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ مُتَمَتِّعٍ قَرَضَ أَظْفَارَهُ- وَ أَخَذَ مِنْ شَعْرِهِ بِمِشْقَصٍ- قَالَ لَا بَأْسَ لَيْسَ كُلُّ أَحَدٍ يَجِدُ جَلَماً(مقراض).[13]

اگر چه سوال این است که با مقراض ناخن را نگرفته است آیا گرفتن ناخن با غیر مقراض کافی است یا نه؟ولکن چون مورد سوال اظفار است دلالت می کند که گرفتن اظفار کافی است.

با توجه به این روایات ضعف کلام مرحوم نراقی مشخص شد که تقلیم الاظفار نیز در روایات ذکر شده است.

دلیل نظریه دوم-عدم کفایت-:

اولا: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي سَمَّاكٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثِ السَّعْيِ قَالَ ثُمَّ قَصِّرْ مِنْ رَأْسِكَ مِنْ جَوَانِبِهِ- وَ لِحْيَتِكَ وَ خُذْ مِنْ شَارِبِكَ- وَ قَلِّمْ أَظْفَارَكَ وَ أَبْقِ مِنْهَا لِحَجِّكَ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ- فَقَدْ أَحْلَلْتَ مِنْ كُلِّ شَيْ‌ءٍ يُحِلُّ مِنْهُ الْمُحْرِمُ وَ أَحْرَمْتَ مِنْهُ.[14]

مستفاد از این حدیث و حدیث چهارم این است که تقلیم بتنهایی کافی نیست بلکه باید قصر شعر هم ضمیمه شود.

و فیه: اگر چه ظاهر این روایات جمع بین اخذ شعر و قلم ظفر است لکن بقرینه جملة من الروایات از این ظهور باید رفع ید شود مانند ح2 و 3 از همین باب.

وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ طَوَافُ الْمُتَمَتِّعِ أَنْ يَطُوفَ بِالْكَعْبَةِ- وَ يَسْعَى بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ- وَ يُقَصِّرَ مِنْ شَعْرِهِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَحَلَّ.[15]

وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُذَافِرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: ثُمَّ ائْتِ مَنْزِلَكَ فَقَصِّرْ مِنْ شَعْرِكَ وَ حَلَّ لَكَ كُلُّ شَيْ‌ءٍ.[16]

در این روایات امام علیه السلام در مقام ما یتحقق به التقصیر است و فقط اخذ شعر را ذکر کرده است.

کما اینکه جمله « قَصِّرْ مِنْ رَأْسِكَ مِنْ جَوَانِبِهِ» ظاهرش این است که از همه جوانب سر باید اخذ شعر شود در حالیکه هیچ کسی فتوی به وجوب جمع بین جوانب نداده است این هم قرینه می شود که جمع بین اخذ شعر و تقلیم ظفر هم واجب نیست.

ثانیا: مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ‌ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ وَ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِيِّ وَ غَيْرِهِمَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي مُحْرِمٍ يُقَصِّرُ مِنْ بَعْضٍ- وَ لَا يُقَصِّرُ مِنْ بَعْضٍ قَالَ يُجْزِيهِ.[17]

در جمله « يُقَصِّرُ مِنْ بَعْضٍ- وَ لَا يُقَصِّرُ مِنْ بَعْضٍ»سه احتمال است:

نصف سر را کوتاه کرده است -بعض از جزء-

مو را کوتاه کرده است وناخن را کوتاه نکرده است.

هر دو احتمال اول و دوم با هم

به مقتضای اطلاق باید بگوییم گرفتن ناخن بتنهایی یا گرفتن مو بتنهایی کافی است.

ثالثا: وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي لَمَّا قَضَيْتُ نُسُكِي- لِلْعُمْرَةِ أَتَيْتُ أَهْلِي وَ لَمْ أُقَصِّرْ قَالَ عَلَيْكَ بَدَنَةٌ- قَالَ قُلْتُ: إِنِّي لَمَّا أَرَدْتُ ذَلِكَ مِنْهَا- وَ لَمْ تَكُنْ قَصَّرَتْ امْتَنَعَتْ- فَلَمَّا غَلَبْتُهَا قَرَضَتْ بَعْضَ شَعْرِهَا بِأَسْنَانِهَا- فَقَالَ رَحِمَهَا اللَّهُ كَانَتْ أَفْقَهَ مِنْكَ- عَلَيْكَ بَدَنَةٌ وَ لَيْسَ عَلَيْهَا شَيْ‌ءٌ.[18]

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: تُقَصِّرُ الْمَرْأَةُ مِنْ شَعْرِهَا لِعُمْرَتِهَا مِقْدَارَ الْأَنْمُلَةِ.[19]

فیه: روایات منحصر به این دو روایت نیست بلکه روایات دیگری هم داریم که تقلیم الاظفار را ذکر کرده است.

 


[1] تحریر الوسیلة، امام خمینی، ج1، ص439.
[2] مستند الشیعة، محقق نراقی، ج12، ص197.
[3] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص448.
[4] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص462.
[5] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص529.
[6] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص607.
[7] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص712.
[8] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص789.
[9] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج8، ص197.
[10] الينابيع الفقهية، علي أصغر مرواريد، ج7، ص297.
[11] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص505، ابواب تقصیر، باب1، حدیث1.
[12] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص506، ابواب تقصیر، باب1، حدیث4.
[13] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص507، ابواب تقصیر، باب2، حدیث1.
[14] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص505، ابواب تقصیر، باب1، حدیث1.
[15] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص505، ابواب تقصیر، باب1، حدیث2.
[16] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص506، ابواب تقصیر، باب1، حدیث3.
[17] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص507، ابواب تقصیر، باب3، حدیث1.
[18] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص508، ابواب تقصیر، باب3، حدیث2.
[19] وسائل الشیعة، شیخ حر عاملی، ج13، ص508، ابواب تقصیر، باب3، حدیث3.