درس خارج فقه آیت الله مرتضوی

کتاب الحج

93/12/16

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: افعال عمره/ طواف/تیمم بدل از وضو و غسل
مسألة 2 لو كان له عذر عن المائية يتيمم بدلا عن الوضوء أو الغسل، و الأحوط مع رجاء ارتفاع العذر الصبر إلى ضيق الوقت.[1]

در مسئله دوم، سه مطلب عنوان شده است که هر سه مطلب مربوط به شخصی است که تمکن از وضو یا غسل ندارد.
مطلب اول: کفایت تیمم به جای وضو برای طواف است حال تفاوتی ندارد که طواف حج یا عمره باشد.
دلیل بر این کفایت؛
 اولا: اجماعی است که صاحب حدائق از صاحب مدارک حکایت کرده است:
المعروف من مذهب الأصحاب استباحة الطواف بالطهارة الترابية كما يستباح بالمائية.[2]
وثانیا: جمله ای از روایات است که در وسائل باب بیست و سه و باب چهارده حدیث پانزده آمده است که مضمون این روایات این است که خداوند متعال خاک را به منزله آب قرار داده است یعنی تیمم کردن به زمین را به منزله وضو گرفتن با آب قرار داده است.
این روایات که اغلب آنها صحیحه است مثل صحیحه جمیل و صحیحه محمد بن مسلم، به شرح ذیل است:
حدیث اول:
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ وَ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ جَمِيعاً فِي حَدِيثٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ التُّرَابَ طَهُوراً كَمَا جَعَلَ الْمَاءَ طَهُوراً.[3]
حدیث دوم:
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ لَا يَجِدُ الْمَاءَ- أَ يَتَيَمَّمُ لِكُلِّ صَلَاةٍ فَقَالَ لَا هُوَ بِمَنْزِلَةِ الْمَاءِ.[4]
حدیث چهارم:
وَ فِي حَدِيثِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ النَّبِيَّ صلی الله علیه و آله قَالَ: يَا بَا ذَرٍّ يَكْفِيكَ الصَّعِيدُ عَشْرَ سِنِينَ.[5]
حدیث پنجم:
وَ فِي حَدِيثِ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: إِنَّ التَّيَمُّمَ أَحَدُ الطَّهُورَيْنِ. [6]
حدیث ششم:
وَ فِي حَدِيثِ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِنَّ رَبَّ الْمَاءِ هُوَ رَبُّ الصَّعِيدِ فَقَدْ فَعَلَ أَحَدَ الطَّهُورَيْنِ. [7]
در مفاد این روایات از جهاتی بحث وجود دارد که مرحوم حاج آقا رضا ص 506 آن مباحث را مطرح کرده است و من جمله آن مباحث این است که آنچه که به وسیله وضو انجام می شود، به وسیله تیمم انجام می گیرد و این یک کبرای کلی است که مصادیق زیادی دارد و بعضی از آنها مورد اختلاف است و بعضی از آنها مورد اختلاف نیست.

مطلب دوم: کفایت تیمم بدل از غسل جنابت یا سائر اغسال از خود آن اغسال است.
دلیل بر این کفایت اولا اتفاق اصحاب است و ثانیا روایات متقدمه است.
بنابر این طواف با تیمم بدل از غسل جنابت صحیح می باشد.
در این بین مطلبی در جواهر[8] وجود دارد که ظاهرا در آن کلمه ای اشتباه شده است و آقای خوئی هم این اشتباه را تکرار کرده است.
اما آن مطلب این است که صاحب جواهر از قول فخر المحققین نقل می کنند که ایشان از مرحوم علامه پدر بزرگوارشان مطلبی را نقل می کنند و آن مطلب این است که شخص جنب با تیمم نمی تواند وارد مسجد شود.
این عبارت دو مطلب دارد:
اولا از حیث مسئله علمی باید بررسی شود.
ثانیا باید در نسبت تامل شود که آیا واقعا این چنین مطلب را فخر المحققین به پدرشان نسبت داده اند یا خیر؟ [9]
اما در ایضاح النافع جلد 1 صفحه 66 آدرس این مطلب را بیان کرده است.
لا یبیح للجنب الدخول فی المسجدین و لا الاستقرار فی باب المساجد
فخر المحققین در این قسمت دو مطلب را می خواهد بفرماید:
مطلب اول در رابطه با این است که آیا تیمم مبیح است یا اینکه رافع است؟
اما مطلب دوم که در این عبارت بیان شده است این است که آیا با تیمم بدل غسل می توانیم داخل در مسجد الحرام بشویم یا خیر؟
بنابر این، این عبارت که مرحوم خوئی و حدائق و مستند و جواهر آنرا نقل کرده اند، قطعا صحیح است و عبارتی که در جواهر و تقریرات آمده است قطعا غلط است و جناب فخر به علامه این مطلب را نسبت نداده است.
پس مشخص شد که فتوای مرحوم فخر المحققین بر عدم کفایت تیمم بدل از غسل برای دخول در مساجد یا مسجدین است.

اما مطلب دوم این است که جماعتی از محققین به فخر المحققین نسبت داده اند که ایشان نظرش این است که تیمم بدل از غسل جنابت در طواف هم کفایت نمی کند.
قسمت مهم بحث اینجاست و باید ببینیم دلیل بر این مطلب چه می باشد؟
می گویند: دلیل بر این مطلب ملازمه است یعنی وقتی حرام است که شخص با تیمم بدل از غسل وارد مسجدالحرام بشود، طبعا طواف را نیز نمی تواند با این تیمم انجام دهد و طواف شخص باطل می باشد.
و معمولا فقهاء به این کلام اشکال کرده اند و گفته اند که این کلام صحیح نمی باشد.
علت اینکه فخر المحققین این مطلب را انکار کرده است این است که در آیه آمده است حتی تغتسلوا پس غسل غایت دخول مسجد است و ظهور آن در غایت منحصره است یعنی فقط زمانی می توان وارد مسجد الحرام شد که شخص جنب، غسل کرده باشد.

مطلب سوم این است که اولا ظاهرا در این بحث مراجعه به کلام فخر المحققین نشده است زیرا آنچه که از کلام ایشان استفاده می شود حداقلش این است که مجمل است و معلوم نیست که مراد ایشان این است که اگر شخص بدون قصد عمل واجبی برای تیمم، بخواهد تیمم کند و داخل در مسجد الحرام باشد مثلا برای تماشای مردم می خواهد به مسجد الحرام برود آیا با این تیمم می توان وارد مسجد شد یا ایشان می خواهد بگوید اگر غایت واجبه ای برای رفتن به مسجد الحرام داشت آیا این تیمم مبیح دخول به مسجد است یا نه؟
ظاهرا والله العالم ایشان می خواهند احتمال اول را بگویند.
اما از جهت علمی ظاهرا این فتوای ایشان در احتمال اول صحیح نمی باشد و حتی بدون قصد عمل واجب، شخص می تواند تیمم بدل از غسل کند و داخل در مسجد الحرام شود بخاطر روایاتی که ذکر کردیم.
علاوه بر اینکه اگر بر فرض مراد فخر المحققین احتمال دوم هم باشد باز هم صحیح نیست زیرا آنچه که مورد بحث است، تیمم شخص جنب برای طواف است نه اینکه تیمم شخص جنب برای دخول در مسجد مراد باشد و تیمم برای طواف مثل تیمم برای نماز است و قطعا موجب طهارت می شود و اصلا بحث مرحوم فخر المحققین در رابطه تیمم برای طواف نیست و بحث ایشان در رابطه با تیمم برای دخول است.
بنابر این تاملی نیست در اینکه تیمم بدل از غسل جنابت برای طواف کفایت می کند.
مطلب سوم که در این مسئله مطرح شده است در رابطه با بدار است که ان شاء الله در جلسه آینده بیان خواهیم کرد.



[1] تحرير الوسيلة، حضرت امام، ج‌1،ص430.
[2] حدائق الناضرة، شیخ یوسف بحرانی، ج16، ص86.
[3] وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج‌3، ص385، ابواب تیمم، باب23، ح1، ط آل البیت.
[4] وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج‌3، ص385، ابواب تیمم، باب23، ح2، ط آل البیت.
[5] وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج‌3، ص386، ابواب تیمم، باب23، ح4، ط آل البیت.
[6] وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج‌3، ص386، ابواب تیمم، باب23، ح5، ط آل البیت.
[7] وسائل الشيعة، شیخ حر عاملی، ج‌3، ص386، ابواب تیمم، باب23، ح6، ط آل البیت.
[8] جواهر الكلام، نجفی، ج‌19، ص270.
[9] حدائق الناضرة، شیخ یوسف بحرانی، ج16، ص86.