موضوع: كتاب الحج/ بررسی احجاج صبی/

حدیث هفت که صبیة صغار است «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ مَعِي صِبْيَةً «2» صِغَاراً وَ أَنَا أَخَافُ عَلَيْهِمُ الْبَرْدَ فَمِنْ أَيْنَ يُحْرِمُونَ قَالَ ائْتِ بِهِمُ الْعَرْجَ فَلْيُحْرِمُوا مِنْهَا فَإِنَّكَ إِذَا أَتَيْتَ بِهِمُ الْعَرْجَ وَقَعْتَ فِي تِهَامَةَ- ثُمَّ قَالَ فَإِنْ خِفْتَ عَلَيْهِمْ فَأْتِ بِهِمُ الْجُحْفَة »[1] دلالت بر مدعی ندارد، اولا ضعف سندی دارد و ثانیا ضعف دلالی دارد.

کما اشار الیه مرحوم نراقی «و لا يخفى أنّ الثابت من هذه الرواية- بل الأوليين- هو حجّ الصبية، و هو يثبت من العمومات أيضا، لا الحجّ به»[2] و آن ضعف دلالی از این جهت است که ایا این روایت حج الصبی است یا احجاج است، مرحوم نراقی می گوید حج الصبی است، ما تنزل که بکنیم روایت اجمال دارد، علاوه بر اینکه صبیه، جمع صبی است کما ذکرنا بالامس از جهت دیگری هم ضعف دارد و امن تابع این است که فیحرِّمون است یا فیحرَّمون است، از کجا ما اثبات بکنیم به اینکه احجاج است، اگر مبنی للمجهول باشد، احجاج است، اگر مبنی للفاعل باشد حج است از کجا اثبات کنید.

فعلیه ما افاده استادنا المحقق من دلالة این حدیث « فإن الصبية و ان كانت جمعا للصبي و جمع الصبية الصبايا، إلا أن المتفاهم العرفي من الصبية الصغار من الأولاد أعم من الذكر و الأنثى. و بذلك يظهر دلالة غيرها من الروايات أيضا»[3] فی غایة الاشکال است.

فرع هشت این است که احجاج الصبی مطلقا مستحب است یا استحباب احجاج اختصاص دارد یا اینکه احجاج الصبی فقط مثلا در سن هفت به بالا مستبحب است، حدی دارد یا ندارد ربما یقال ربما یتوهم نه یقال، یقال قائل ندارد، توهم شده که استحباب احجاج اختصاص دارد به اطفالی که مثلا هشت ساله هستند، بچه دو ساله استحباب ندارد، سه سال، 5 ساله، استحباب ندارد. دلیل بر این توهم این است اگرچه اکثر روایات مثل حدیث 1 «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ مَعَنَا صَبِيّاً مَوْلُوداً فَكَيْفَ نَصْنَعُ بِهِ فَقَالَ مُرْ أُمَّهُ تَلْقَى حَمِيدَةَ فَتَسْأَلُهَا كَيْفَ تَصْنَعُ بِصِبْيَانِهَا فَأَتَتْهَا فَسَأَلَتْهَا كَيْفَ تَصْنَعُ فَقَالَتْ إِذَا كَانَ يَوْمُ التَّرْوِيَةِ فَأَحْرِمُوا عَنْهُ وَ جَرِّدُوهُ وَ غَسِّلُوهُ كَمَا يُجَرَّدُ الْمُحْرِمُ وَ قِفُوا بِهِ الْمَوَاقِفَ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ النَّحْرِ فَارْمُوا عَنْهُ وَ احْلِقُوا رَأْسَهُ ثُمَّ زُورُوا بِهِ الْبَيْتَ- وَ مُرِي الْجَارِيَةَ أَنْ تَطُوفَ بِهِ بَيْنَ «6» الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ.»[4] و حدیث دو « وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ غِلْمَانٍ لَنَا دَخَلُوا مَعَنَا مَكَّةَ بِعُمْرَةٍ وَ خَرَجُوا مَعَنَا إِلَى عَرَفَاتٍ بِغَيْرِ إِحْرَامٍ قَالَ قُلْ لَهُمْ يَغْتَسِلُونَ ثُمَّ يُحْرِمُونَ وَ اذْبَحُوا عَنْهُمْ كَمَا تَذْبَحُونَ عَنْ أَنْفُسِكُمْ»[5] و حدیث پنج «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ بِابْنِهِ وَ هُوَ صَغِيرٌ فَإِنَّهُ يَأْمُرُهُ أَنْ يُلَبِّيَ وَ يَفْرِضَ الْحَجَّ فَإِنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُلَبِّيَ لَبَّوْا عَنْهُ وَ يُطَافُ بِهِ وَ يُصَلَّى عَنْهُ قُلْتُ لَيْسَ لَهُمْ مَا يَذْبَحُونَ قَالَ يُذْبَحُ عَنِ الصِّغَارِ وَ يَصُومُ الْكِبَارُ وَ يُتَّقَى عَلَيْهِمْ مَا يُتَّقَى عَلَى الْمُحْرِمِ مِنَ الثِّيَابِ وَ الطِّيبِ وَ إِنْ قَتَلَ صَيْداً فَعَلَى أَبِيهِ.»[6] و حدیث هفت «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ مَعِي صِبْيَةً «2» صِغَاراً وَ أَنَا أَخَافُ عَلَيْهِمُ الْبَرْدَ فَمِنْ أَيْنَ يُحْرِمُونَ قَالَ ائْتِ بِهِمُ الْعَرْجَ «3» فَلْيُحْرِمُوا مِنْهَا فَإِنَّكَ إِذَا أَتَيْتَ بِهِمُ الْعَرْجَ وَقَعْتَ فِي تِهَامَةَ- ثُمَّ قَالَ فَإِنْ خِفْتَ عَلَيْهِمْ فَأْتِ بِهِمُ الْجُحْفَة »[7] باب 17 و حدیث یک باب بیست « مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ بِنْتِ إِلْيَاسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ ص‌ بِرُوَيْثَةَ وَ هُوَ حَاجٌّ فَقَامَتْ إِلَيْهِ امْرَأَةٌ وَ مَعَهَا صَبِيٌّ لَهَا فَقَالَتْ يَا رَسُولَ اللَّهِ- أَ يُحَجُّ عَنْ مِثْلِ هَذَا قَالَ نَعَمْ وَ لَكِ أَجْرُهُ»[8] و حدیث یک باب 18 « مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَيُّوبَ أَخِي أُدَيْمٍ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مِنْ أَيْنَ يُجَرَّدُ الصِّبْيَانُ قَالَ كَانَ أَبِي يُجَرِّدُهُمْ مِنْ فَخٍّ»[9] اطلاق دارد، بلکه حدیث یک از باب 17 صراحت در بچه دو ماهه دارد، صبی مولود به بچه سه سال صبی گفته می شود، مولود گفته نمی شود، و لکن در بین این روایات حدیث 2 از باب بیست مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الثَّانِيَ ع عَنِ الصَّبِيِّ مَتَى يُحْرَمُ بِهِ قَالَ إِذَا اثَّغَرَ»[10] و حدیث 2 باب 18 «وَ رَوَاهُ الْحِمْيَرِيُّ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصِّبْيَانِ هَلْ عَلَيْهِمْ إِحْرَامٌ وَ هَلْ يَتَّقُونَ مَا يَتَّقِي الرِّجَالُ‌ قَالَ يُحْرِمُونَ وَ يُنْهَوْنَ عَنِ الشَّيْ‌ءِ يَصْنَعُونَهُ مِمَّا لَا يَصْلُحُ لِلْمُحْرِمِ أَنْ يَصْنَعَهُ وَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ فِيهِ شَيْ‌ءٌ»[11] که هر دو روایت واحده است، می گوید احجاج محدود است حد دارد، این حدیث از امام سوال می کند متی یحرم بالصبی امام می فرماید اذا اثغر باس، تقدم الکلام در کتاب دیات سن مثغر دیه اش چقدر است، آنجا معنا کردن سن مثغر آن دندانهایی است که بچه در می آورد در هفت سالگی هم تقریبا خودش می افتد بعددندانهای اصلی بیورن یم آید آنجا سن مثغر را معنا کرده همه بچه ها همین است، چندتادندانها با بقیه دندانها روئید می شود و لکن اینها 5/99 درصد در سن خاصی که حدود شش، هفت است این دندنها، ندانهای عاریه است، اینها ساقط می شود جایش دندان اصلی بیرون می آید، اگر این تفسیر درست باشد که درست هم هست، البته احتمال دیگری هم هست، همین است، امام در قمام بیان حد است در مقام بیان قید است، سوال از قید است، سوال متی یحرم بالصبی است، سوال این است قید احجاج چیست امام می فرماید «اذا اثغر» مفهوم و معنایش این است ما دامی که آن دندانها ساقط نشده است، احجاج خبری نیست، این موضوع نسبت به اکثر روایات اطلاق و تقیید است، مثلا نسبت به صحیحه زراره «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَحَدِهِمَا ع قَالَ: إِذَا حَجَّ الرَّجُلُ بِابْنِهِ وَ هُوَ صَغِيرٌ فَإِنَّهُ يَأْمُرُهُ أَنْ يُلَبِّيَ وَ يَفْرِضَ الْحَجَّ فَإِنْ لَمْ يُحْسِنْ أَنْ يُلَبِّيَ لَبَّوْا عَنْهُ وَ يُطَافُ بِهِ وَ يُصَلَّى عَنْهُ قُلْتُ لَيْسَ لَهُمْ مَا يَذْبَحُونَ قَالَ يُذْبَحُ عَنِ الصِّغَارِ وَ يَصُومُ الْكِبَارُ وَ يُتَّقَى عَلَيْهِمْ مَا يُتَّقَى عَلَى الْمُحْرِمِ مِنَ الثِّيَابِ وَ الطِّيبِ وَ إِنْ قَتَلَ صَيْداً فَعَلَى أَبِيهِ.»[12] اطلاق و تقیید است. آن مطلق صغیر را می گوید آن صغیر مثغر را می گوید، مقتضای قاعده این است که حمل المطلق علی المقید بشود، نتیجه این می شود بچه هفت ساله، احجاج دارد، ما دون هفت ساله ندارد، کلام اینکه این حدیث نسبت به بعضی از روایات علی نحو تباین است بالمعارضه ساقط می شود، مثلا صحیحه عبدالرحمن حدیث 1 باب 17 «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ مَعَنَا صَبِيّاً مَوْلُوداً فَكَيْفَ نَصْنَعُ بِهِ فَقَالَ مُرْ أُمَّهُ تَلْقَى حَمِيدَةَ فَتَسْأَلُهَا كَيْفَ تَصْنَعُ بِصِبْيَانِهَا فَأَتَتْهَا فَسَأَلَتْهَا كَيْفَ تَصْنَعُ فَقَالَتْ إِذَا كَانَ يَوْمُ التَّرْوِيَةِ فَأَحْرِمُوا عَنْهُ وَ جَرِّدُوهُ وَ غَسِّلُوهُ كَمَا يُجَرَّدُ الْمُحْرِمُ وَ قِفُوا بِهِ الْمَوَاقِفَ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ النَّحْرِ فَارْمُوا عَنْهُ وَ احْلِقُوا رَأْسَهُ ثُمَّ زُورُوا بِهِ الْبَيْتَ- وَ مُرِي الْجَارِيَةَ أَنْ تَطُوفَ بِهِ بَيْنَ «6» الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ.»[13] صراحت در بچه دو ماهه دارد، بچه دو ماهه نه دندان در آورده و نه آنکه در آورده ساقط می شود، مثغر به معنای سقوط باشد، قابل یدا نیست، به معنای روئیدن باشد، قاب لپیاده شدن نیست، سن مثغر تقریبا از اجداث است، هم به معنای روئیدن دندان است، هم به معنای افتادن دارد، لذا این روایت با صحیحه عبدالرحمن بالمعارضه ساقط است، این روایت با صحیحه زراره اطلاق و تقیید است، نتیجه این است که احجاج الصبی علی نحو الاطلاق از مستحبات در اسلام نیست

« وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ الثَّانِيَ ع عَنِ الصَّبِيِّ مَتَى يُحْرَمُ بِهِ قَالَ إِذَا اثَّغَر»[14]

خوب این روایت با کل روایات تعارض پیدا می کند، یا تعارض اطلاق و تقیید است، نتیجه بحث هفت ساله احجاج دارد یا تعارض علی نحو تباین است مطلقا ساقط است خوب نتیجه می شود که باید گفت احجاج در سن خاصی مستحب است، این توهم باطل است، جهت بطلان اولا این روایت ضعف سندی دارد، چون محمد بن فضیل، محمد بن فضیل عضدی است که در سند 390 روایت وارد شده وا ین شخص قابل اعتماد نیست، پس روایت ضعف سندی دارد. چون را اعتماد دو چیز است: یک.گفته بشود که محمد بن فضیل چون که در کامل الزیاره واقع شده « حَدَّثَنِي أَبِي وَ جَمَاعَةُ مَشَايِخِي ره عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارِ عَنِ الْعَمْرَكِيِّ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَيْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُصَادِفٍ قَالَ حَدَّثَنِي مَالِكٌ الْجُهَنِيُّ عَنْ أَبِي جَعْفَر »[15] چونکه مرحوم مفید گفته است از روسای مذهب است « و قد عد الشيخ المفيد في رسالته العددية محمد بن الفضيل، من الفقهاء و الرؤساء الأعلام‌ »[16] ثقه است، این یک راه، این راه اشتباه است چون اصل مبنی اشتباه است، بماند تعارض با تضعیف شیخ دارد « صيرفي، يرمى بالغلو، له كتاب، من أصحاب الرضا ع‌ »[17]

راه دوم این است که گفته شود مقصود از محمد بن فضیل، محمد بن قاسم بن فضیل است که از اجلاء می باشد که قرائنی هم بر این راه وجود دارد که ما در کتاب قضاء ذکر کردیم.

گاهی از اوقات محمد بن قاسم بن فضیل اسم پدر ار حذف می کند، انتساب به جد داده می شود، مرحوم اردبیلی در جامع الروات اصرار دارد «» شواهدی هم وجود دارد، لیکن در خصوص مورد بحث نادرست است، چون محمد بن قاسم بن فضیل از امام جواد روایت ندارد و این روایت محمد بن فضیل از امام جواد نقل می کند، ابوجعفر ثانی، امام جواد است، از این راه دوم هم فایده ندارد، پس چون که این روایت ضعف سندی دارد، قابل اعتماد نمی باشد.

اشکال دوم این است که مورد اعراض اصحاب است، یک نفر فقیه طبق این روایت فتوا نداده.

اشکال سوم به نظر من ضعف دلالی دارد، چون اگر اثغر به معنای سقوط باشد، بچه هفت ساله ممیز چاره ای ندارید در یحرم به تصرف بکنید آن را بگوئید به معنای اعم از احجاج و امر است، طفل ممیز که احجاج ندارد، طفل ممیز حج برایش مستحب است تقدم الکلام در فرع 1 از مسئله یک.

فعلیه این توهم اشتباه است نه قدرت بر تحدید است نه قدرت بر معارضه است.

هذا تمام الکلام در فروع ثمانیه در مسئله یک.