موضوع: كتاب الحج/ بررسی روایات باب /

در روایات همه «ابطح» کما ذکرنا در جمع و مشعر است، در بعضی از روایات کلمه «ابطح» آمده است، مقصود مکانی است، فضائی است در مکه لذا بعضی از محدثین این گونه توجیه کرده اند که لعل در یکی از این شبها رسول خدا در این مکان هم خوابیده باشند، بنابراین احتمال دوم، فانظر الی ابی قبیس علی نحو الحقیقه است احتیاج به اینکه ده دقیقه دیگر، بروید، یک روز دیگر بروید، نیست، علی نحو الحقیقه است، اگر مکان در مکه است، کوه ابو قبیس دیده می شود،

در رابطه با این فرع، حج افضل است از نماز، یا نماز افضل است، دو طایفه از روایات دارید:

طائفه اولی که اقلا پنج روایت است، اما باطلاقها دلالت دارد که صلاة افضل من الحج است و اما بالنصوصیة دلالت دارد، روی حج انگشت گذشته شده است، این پنج روایات از این قرار است:

منها: وسائل: « مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَفْضَلِ مَا يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعِبَادُ إِلَى رَبِّهِمْ أَحَبُّ ذَلِكَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا هُوَ فَقَالَ مَا أَعْلَمُ شَيْئاً بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ أَفْضَلَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ أَ لَا تَرَى أَنَّ الْعَبْدَ الصَّالِحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ ع- قَالَ وَ أَوْصانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ ما دُمْتُ حَيًّا»[1]

الروایة صحیحة و این اطلاق دارد، نماز افضل من کل شیء است، به اطلاقها می گوید افصل من الصوم، افضل من الحج، افضل من الزکات است.

منها: « وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الصَّلْتِ جَمِيعاً عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْيَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَةِ قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ وَ أَيُّ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ أَفْضَلُ فَقَالَ الْوَلَايَةُ أَفْضَلُ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الْوَالِي هُوَ الدَّلِيلُ عَلَيْهِنَّ قُلْتُ ثُمَّ الَّذِي يَلِي ذَلِكَ فِي‌ الْفَضْلِ فَقَالَ الصَّلَاةُ قُلْتُ ثُمَّ الَّذِي يَلِيهَا فِي الْفَضْلِ قَالَ الزَّكَاةُ لِأَنَّهُ قَرَنَهَا بِهَا وَ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَهَا قُلْتُ فَالَّذِي يَلِيهَا فِي الْفَضْلِ قَالَ الْحَجُّ قُلْتُ مَا ذَا يَتْبَعُهُ قَالَ الصَّوْمُ الْحَدِيثَ.»[2] حدیث زراره که در این صحیحه حج در رتبه چهارم قرار گرفته است، این روایت بالنصوصیة دلالت بر افضلیت به صلات دارد، نسبت به حج.

منها: وسائل « وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلَاةٌ فَرِيضَةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً وَ حَجَّةٌ خَيْرٌ مِنْ بَيْتٍ مِنْ ذَهَبٍ يُتَصَدَّقُ بِهِ حَتَّى لَا يَبْقَى مِنْهُ شَيْ‌ءٌ.»[3]

منها: « مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى (عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ) 9» عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ يَحْيَى الْكَاهِلِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ وَ يَذْكُرُ الْحَجَ‌ فَقَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص- هُوَ أَحَدُ الْجِهَادَيْنِ هُوَ جِهَادُ الضُّعَفَاءِ وَ نَحْنُ الضُّعَفَاءُ أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ شَيْ‌ءٌ أَفْضَلَ مِنَ الْحَجِّ إِلَّا الصَّلَاةُ وَ فِي الْحَجِّ هَاهُنَا صَلَاةٌ وَ لَيْسَ فِي الصَّلَاةِ قِبَلَكُمْ حَجٌّ لَا تَدَعِ الْحَجَّ وَ أَنْتَ تَقْدِرُ عَلَيْهِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ يَشْعَثُ فِيهِ رَأْسُكَ وَ يَقْشَفُ «1» فِيهِ جِلْدُكَ وَ تَمْتَنِعُ فِيهِ مِنَ النَّظَرِ إِلَى النِّسَاءِ وَ إِنَّا نَحْنُ هَاهُنَا وَ نَحْنُ قَرِيبٌ وَ لَنَا مِيَاهٌ مُتَّصِلَةٌ مَا نَبْلُغُ الْحَجَّ حَتَّى يَشُقَّ عَلَيْنَا فَكَيْفَ أَنْتُمْ فِي بُعْدِ الْبِلَادِ وَ مَا مِنْ مَلِكٍ وَ لَا سُوقَةٍ يَصِلُ إِلَى الْحَجِّ إِلَّا بِمَشَقَّةٍ فِي تَغْيِيرِ مَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ أَوْ رِيحٍ أَوْ شَمْسٍ لَا يَسْتَطِيعُ رَدَّهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ تَحْمِلُ أَثْقالَكُمْ إِلى‌ بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ»[4]

این حدیث بالنصوصیة دلالت دارد بر اینکه صلات افضل از حج است.

این حدیث 4 را موید قرار بدهید، چون این حدیث در سند عبدالله بن یحیی الکاهلی است که توثیق صد در صد نشده است.

منها: وسائل «قَالَ وَ رُوِيَ أَنَّ صَلَاةً فَرِيضَةً خَيْرٌ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً وَ حَجَّةٌ خَيْرٌ مِنْ بَيْتٍ مَمْلُوءٍ ذَهَباً يُتَصَدَّقُ مِنْهُ «5» حَتَّى يَفْنَى. »[5]

این حدیث گرچه در وسائل مرسله است، اما مرحوم صدوق می گوید بلکه این از آن مرسلاتی است که سیدنا است هم نمی گوید حجت است، از آن مرسلاتی است که قائل به حجیتش کم است و لکن این روایت در تهذیب «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ‌ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: صَلَاةٌ فَرِيضَةٌ خَيْرٌ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً وَ حَجَّةٌ خَيْرٌ مِنْ بَيْتٍ مَمْلُوٍّ مِنْ ذَهَبٍ يُتَصَدَّقُ مِنْهُ حَتَّى يَفْنَى»[6] مسندا به سند صحیح آمده است.

حالا چرا صاحب وسائل، تهذیب را نقل کرده و فقیه را آورده، این روایت به همین مضمون منهای سند، همین مضمون با سند دیگر در وسائل «وَ عَنْ أَبِي دَاوُدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع صَلَاةٌ فَرِيضَةٌ خَيْرٌ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً وَ حَجَّةٌ خَيْرٌ مِنْ بَيْتٍ مَمْلُوٍّ ذَهَباً يُتَصَدَّقُ مِنْهُ حَتَّى يَفْنَى‌»[7] صحیحة آمده آن سند را بگیرید جلوی این بگذارید، ای روایت صحیحه می شود.

متن که همان متن است، این متن را مرحوم صدوق مرسله نقل کرده است و مرحوم شیخ طوسی مسندا نقل کرده است.

این طایفه اولی که پنج روایت اما به اطلاقها کما فی صحیحة الالوی او بالنصوصیة کما در این چهار روایت می گوید نماز افضل است از حج مطلقا.

طائفه دوم روایاتی است که می گوید حج افضل از نماز است، این طایفه را دو روایت تشکیل می دهد:

منها: وسائل«وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي يَقُولُ الْحَجُّ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ ذَكَرَ مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ كَانَ أَبِي يَقُولُ وَ مَا أَفْضَلَ مِنْ رَجُلٍ يَقُودُ بِأَهْلِهِ وَ النَّاسُ وُقُوفٌ بِعَرَفَاتٍ يَمِيناً وَ شِمَالًا يَأْتِي بِهِمُ الْفِجَاجَ فَيَسْأَلُ اللَّهَ بِهِمْ.»[8]

بالنصوصیه می گوید الحج افضل.

منها: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ رُوِيَ أَنَّ الْحَجَّ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ لِأَنَّ الْمُصَلِّيَ إِنَّمَا يَشْتَغِلُ عَنْ أَهْلِهِ سَاعَةً وَ أَنَّ الصَّائِمَ يَشْتَغِلُ عَنْ أَهْلِهِ بَيَاضَ يَوْمٍ وَ أَنَّ الْحَاجَّ يُشْخِصُ «2» بَدَنَهُ وَ يُضْحِي نَفْسَهُ وَ يُنْفِقُ مَالَهُ وَ يُطِيلُ الْغَيْبَةَ عَنْ أَهْلِهِ لَا فِي مَالٍ يَرْجُوهُ وَ لَا إِلَى تِجَارَة».[9]

در نماز، کمی از زن و بچه اش دور است اما در حج باید یک ماه دور باشد و یک ماه معطلی داشت باشد، فوارق حج عن الصلاة را بیان می کند.

این هم طایفه دوم که دلالت دارد الحج افضل من الصلاة این طایفه دوم با حدیث یک از طائفه اولی تعارض ندار، برای اینکه او مطلقا می گوید این خصوص حج را انگشت گذاشته و نسبت عموم خصوص مطلق است و قهرا الخاص مقدم علی العام.

لذا تعارض بین طائفه دوم و چهار حدیث از طائفه اولی است که آن چهار حدیث بالنصوصیة می گویند الصلاة افضل، این دو روایت می گوید الحج افضل، چه باید رکد؟ روشن شد کدام افضل است، بحث در افضلیت است در وجوب نیست، روشن شد بحث چیست در این فرع دو طافئه از روایات داریم که بینهما تعارض، این یک مطلب که خوب دقت بکنید.

مطلب دو این است که جماعتی از فقها مثل مرحوم صدوق در من لا یحضره «قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْكِتَابِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ هَذَانِ الْحَدِيثَانِ مُتَّفِقَانِ غَيْرُ مُخْتَلِفَيْنِ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْحَجَّ فِيهِ صَلَاةٌ وَ الصَّلَاةَ لَيْسَ فِيهَا حِجٌّ فَالْحَجُّ بِهَذَا الْوَجْهِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ-وَ صَلَاةٌ فَرِيضَةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً مُتَجَرِّدَةً عَنِ الصَّلَاة»[10]

علامه در روضة المتقین «أفضل من عشرين حجة» متجردة عن الصلاة أي مع قطع النظر عن ثواب صلاتها لا بدون الصلاة فإنها لا يكون لها ثواب بدونها و كذلك الحكم في كثير من الأخبار من هذا الباب مثل قوله صلى الله عليه و آله و سلم نية المؤمن خير من عمله و يمكن أن يكون المراد بالصلاة الفريضة اليومية (أو) يراد بالعشرين النوافل و لا استبعاد في أفضلية الواجب على مثل هذه السنن فرب سنة تكون أفضل من الواجب كالسلام مع رده مع قوله صلى الله عليه و آله و سلم أفضل الأعمال أحمزها كما نبه عليه الشهيد الثاني رحمه الله.»[11]

صاحب جواهر در جواهر «و قد تطابق العقل و النقل على أن أفضل الأعمال أحمزها، و ان الأجر على قدر المشقة.»[12]

مرحوم سید در عروه « و لعلّه لاشتماله على فنون من الطاعات لم يشتمل عليها غيره حتّى الصلاة الّتي هي أجمع العبادات، أو لأنّ الحجّ فيه صلاة، و الصلاة ليس فيها حجّ أو لكونه أشقّ من غيره و أفضل الأعمال أحمزها، و الأجر على قدر المشقّة.»[13]

این محققین می گویند بین این روایات تعارضی نیست، به این بیان که طائفه دوم که می گوید الحج افضل بملاحظه ثواب حج و ثواب صلات طواف است که به این ملاحظه هم صلات است و هم حج است، طافئه اولی که می گوید الصلاة افضل بدون این ملاحظه است، یعنی صلات من حیث هی، حج من حیث هو، ثواب صلات طواف را در نظر نگیرید، در این ملاحظه الصلاة افضل من الحج است، پس تعارض ندارد.

شاید اول کسی که این احتمال را داده، مرحوم صدوق باشد به دنبالش مرحوم مجلسی وو بعد صاحب جواهر و بعد سید این حرف را مطرح کرده اند.

حالا کلام مرحوم صدوق چون که مبتکر در این جمع بوده است می خوانیم تا فرامیش دیگران هم روشن شود.

کلام ایشان را وسائل هم نقل کرده است، ملاحظه کنید «قَالَ الصَّدُوقُ هَذَانِ الْحَدِيثَانِ مُتَّفِقَانِ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْحَجَّ فِيهِ صَلَاةٌ وَ الصَّلَاةُ لَيْسَ فِيهَا حَجٌّ فَالْحَجُّ بِهَذَا الْوَجْهِ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ صَلَاةٌ فَرِيضَةٌ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِينَ حَجَّةً مُجَرَّدَةً عَنِ الصَّلَاةِ.».[14] طائفه دوم حمل می شود بر اینکه حج به اعتبار صلاة افضل من الصلاة است برای اینکه هم صلاة است و هم حج است، حجی که صلات در آن نیست، افضلیت ندارد من حیث هو.

این یک نحوه از جمع

نحوه دوم این است که یم گوید طائفه دوم نظر به افض الاعمال احمزها دارد.

نحوه سوم این است که طائفه دوم به این اعتبار است که حج عبادات متنوعه ای دارد، قربانی دارد، سعی دارد، دویدن دارد و صلات این حرفها را ندارد.

به سه نحو بین روایات جمع کرده اند.

پس چند مطلب روشن شد:

1. روایات در این باب

2. کلمات بزرگان روشن شد جمع بین روایات حاصل شد، تعارض دفع شد.

آنجا که حج افضل است به آن اعتبار، آنجایی که صلات افضل است بدون آن اعتبار، پس تعارضی نیست.

مطلب سوم دقت کنید اگرچه آنچه محققین فرموده اند، بسیار مطلب زیبا و صحیح است و لکن فیه تامل است. از این جهت تعراض فرع بر حجیت سات اگر هر دو روایت حجت باشند، تعارض است، هر دو طائفه اگر حجت باشند، تعارض است اما یکی حجت است و یکی لاحج است، در این صورت تعارضی نیست. حال مورد بحث از قبیل دوم است چون طائفه دوم دو تا روایت داشت یکی حدیث 5 باب 41 که این حدیث قابل تعارض نیست، چون مرسله صدوق است آن هم از مرسلاتی است که حتی سیدنا الاستاد هم آن را حجت نمی داند و ایشان می گوید اگر صدوق گفت «قال» حجت است.

و دیگری حدیث هفت است که احتمال دارد بر یک احتمال حجت باشد به اینکه مرحوم صدوق «وَ فِي الْعِلَلِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ سَيْفٍ التَّمَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي يَقُولُ الْحَجُّ أَفْضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ وَ الصِّيَامِ وَ ذَكَرَ مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ كَانَ أَبِي يَقُولُ وَ مَا أَفْضَلَ مِنْ رَجُلٍ يَقُودُ بِأَهْلِهِ وَ النَّاسُ وُقُوفٌ بِعَرَفَاتٍ يَمِيناً وَ شِمَالًا يَأْتِي بِهِمُ الْفِجَاجَ «7» فَيَسْأَلُ اللَّهَ بِهِمْ.»[15]

انگشت را بگذارید روی سیف تمار، که سه احتمال دارد، یکی سیف بن سلیمان بن تمار باشد که احتمالا روایت صحیح خواهد بود.

2. سیف تمار عبارت از سیف بن مغیرة بن تمار با این خصوصیات که سیف بن مغیره و سیف بن سلیمان شخص واحد باشند، اگر فرض را این گرفتید، سیف، سیف بن مغیره است. با زهم روایت حجت می باشد.

احتمال سوم این است که مغیره، مغایر با سلیمان است، سیف تمار همف سیف بن مغیره بن تمار باشد، این هم یک احتملا است البته اتحاد دلیل محکمی ندارد.

مرحوم وحید «أقول: و احتمل الوحيد - قدس سره - و الاحتمال في محله، إلا أن الجزم به أو استظهاره كما صنعه المحدث النوري لا وجه له فإن المغيرة بن سعيد لم يعلم كونه تمارا و هو رجل لا نعرفه إلا أنه من أصحاب الصادق ع، و لم يعلم أن سيف بن المغيرة التمار ابنه بل الظاهر من عنوان الشيخ في رجاله كلا من سيف بن سليمان التمار و سيف بن المغيرة التمار، أنهما رجلان»[16] احتمال داده که کلا یکی باشد و مرحوم نوری « ذكر المحدث النوري أنه سيف بن مغيرة التمار، و هو متحد مع سيف بن سليمان التمار المتقدم و أن المغيرة بن سليمان التمار والد سيف و قد ينسب إلى جده، فيقال: سيف بن سليمان»[17] هم تقویت کرده که کلا هما یکی باشند، اما دلیل برای ما وجود ندارد، مرحوم وحیدگفته احتمال دارد یکی باشند اما احتمال، مشکله را حل نمی کند، یکی از احتمالات این است که سیف بن تمار، سیف بن مغیره تمار باشد، با این خصوصیت که سیف بن مغیره، مغایر با سیف بن سیلیمان است.

بنابراین روایت از حجیت ساقط است، چون سیف بن سلیمان ثقه است اما سیف بن مغیره توثیق نشده است.

پس تا این مشکله حل نشود، معارضه درست نمی شود، براین اینکه شما دو طایفه از روایات دارید:

طایفه اولی چهار روایت صحیحه دارد، یک روایت غیر صحیحه، طائفه دوم هیچ روایت صحیحه ندارد، پس حجیت ندارد در نتیجه تعارض نیست که ما بخواهیم جمع بین متعارضین بکنیم.

نعم رد نکردن کلام ائمه کار خوبی است، توجیه کار خوبی است، اما فتوا درست نمی شود، مراد اما این بوده علی فرض صدور خیلی کار خوبی است اما فتوا می خواهید بدهید، فتوا باید حجیت داشته باشد.

نتیجه ما ذکرنا این است که سه مطلب بیان شد:

1. ملاحظه روایات این فرع

2. ملاحظه کلمات در این فرع

3. ما هو الظاهر من الروایات که تعارضی نیست لعدم حجیةها.

این خلاصه بحث در این رابطه بر این اساس، بعضی از معاصرین در کتاب حج خود تا قبل از کلمه «ویدل» که حرف جواهر است، خودش هم فرموده با اینکه جواهر اینجوری گفته تا قبل از آن هر چه که هست، از جواهر است، نیم صفحه از جواهر آورده، بحث بنده از اینجا شروع می شود، « و قد تطابق العقل و النقل على ان أفضل الأعمال أحمزها و ان الأجر على قدر المشقة و يدل على أهمية الحج و أفضليته من الصلاة- مضافا الى اشتمال الحج عليها و عدم اشتمالها عليه- ان الصلاة عبارة عن إحرام صغير يتحقق الشروع فيه بتكبيرة الإحرام المسماة بها لأجله و الفراغ عنه بالتسليم و لا ينافي ذلك ما ورد في الصلاة من انها عمود الدين ان قبلت قبل ما سواها و ان ردت رد ما سواها لعدم دلالته على الحصر فتدبر.»[18]

در چند صفحه بعد می فرمایند: « و لعل هذا الإطلاق يؤيد ما تقدم من أهمية الحج و أفضليته حتى عن الصلاة التي هي عمود الدين و على اى فكونه من أركان الدين مما لا مجال للمناقشة فيه أصل»[19] مراد از اطلاق یعنی اضافة حج به اسلام، می گویند چون صوم الاسلام نمی گویند، صلاة الاسلام نمی گویند اما حجة الاسلام می گویند، این نکته ای دارد، آن نکته می فرمایند این است که حج افضل است از نماز.