درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/أحكام البغاة / حکم تکلیفی و وضعی سرکشی به عورات غیر با آلات جدید(دوربین) و آینه؛ حکم معیوب کردن و قتل چهارپایان هجوم کننده به مال و جان انسان‌ها

تذکر اخلاقی: فضیلت ماه شعبان المعظَّم

امروز مصادف است با روز مبارک و میمون اول شعبان، این ماه متعلق است به وجود با برکت رسول اکرم(ص) چنانچه در بیان خود حضرت وارد شده است؛ توقعی که پیغمبر(ص) از امت خود دارند این است که در این ماه، آن حضرت، با روزه گرفتن امت، مورد حمایت قرار بگیرند؛ یکی از سنت‌های رسول خدا(ص) این بود که در اول ماه شعبان هر سال یک منادی از طرف حضرت در بین مردم ندا سر می‌داد مبنی بر این که «ماه شعبان حلول کرده است و این ماه متعلق به رسول خداست و خدا رحمت کند کسی را که پیغمبر(ص) را [با روزه‌داری] یاری دهد» امیرالمؤمنین(ع) فرموده‌اند: «از زمانی که ندای منادی پیغمبر(ص) را شنیده‌ام هرگز روزه تمام ماه شعبان از من فوت نشده است و إن شاء الله تا آخر عمر ترک نخواهد شد».

نوع اطاعت مردم راجع به لبیک به دعوت پیغمبر(ص) متفاوت است عده‌ای شاید به این مستحب مؤکد اصلا اهمیتی ندهند و عده‌ای مثلا مثل ما طلبه‌ها از باب رفع تکلیف و آبروداری سه روزِ اول و وسط و آخر این ماه را روزه بگیریم ولی ببینید اطاعت پذیری و لبیک امیرالمؤمنین(ع) تا چه حد مخلصانه و کامل بوده است و این چنین آن حضرت یک ماه روزه‌ی ماه شعبان را به روزه‌ی ماه رمضان متصل می‌کردند.

روایت رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) در بیان فضیلت ماه شعبان المعظم:

«الاقبال ومجالس الشيخ: باسنادهما عن صفوان الجمال قال: قال لي أبو عبد الله عليه السلام: حث من في ناحيتك على صوم شعبان، فقلت: جعلت فداك ترى فيها شيئا؟ فقال: نعم، إن رسول الله صلى الله عليه وآله كان إذا رآى هلال شعبان أمر مناديا ينادي في المدينة: يا أهل يثرب إني [رسول] رسول الله إليكم ألا إن شعبان شهري فرحم الله من أعانني على شهري، ثم قال: إن أمير المؤمنين عليه السلام كان يقول: ما فاتني صوم شعبان منذ سمعت منادي رسول الله صلى الله عليه وآله ينادي في شعبان، فلن تفوتني أيام حياتي صوم شعبان إن شاء الله، ثم كان عليه السلام يقول: صوم شهرين متتابعين توبة من الله»[1] .

صفوان جمال نقل نموده است: امام صادق(ع) روزی به من فرمودند: در منطقه‌ی خود مردم را به روزه‌ی ماه شعبان برانگیز و تشویق کن. به حضرت عرض کردم: [یا بن رسول الله] فدایت شوم! آیا در این روزه فضیلتی می‌بینید؟ حضرت فرمودند: بله، زیرا رسول خدا(ص) هر سال وقتی هلال شعبان را درک می‌کردند امر می‌فرمودند یک منادی از طرف ایشان در کوچه و بازار ندا بزند و پیام رسول خدا(ص) را به مردم برساند مبنی بر این که «ای اهل یثرب! من فرستاده‌ی رسول خدا(ص) به سوی شما هستم آگاه باشید[که رسول خدا(ص) فرمود:] شعبان ماه من است و خدا رحمت کند کسی که من را در این ماه[با روزه‌داری] یاری دهد».

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمود: از زمانی که ندای منادی پیغمبر(ص) را شنیدم هرگز روزه‌ی ماه شعبان از من فوت نشده است، و إن شاء الله از این پس هم این روزه از من فوت نخواهد شد.

بیان استاد: با توجه به روایات در بین عبادات و آداب و سننی که در خصوص این ماه با فضیلت وارد شده دو عبادت از توصیه‌ی بالایی برخوردار است؛ یکی روزه‌داری و دیگری استغفار؛ در بیان فضیلت استغفار، روایتی را از وجود مبارک رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع) نقل می‌کنیم:

بیان فضیلت استغفار در ماه شعبان المعظم در لسان روایات:

از جمله مستحبات این ماه این است که در شبانه روز لااقل هفتاد مرتبه ذکر استغفار را بر زبان جاری کنیم. چنانچه در روایات ذیل اصل این عبادت مورد سفارش قرار گرفته است:

«دعوات الراوندي: قال النبي صلى الله عليه وآله: عَوِّدُوا ألسِنَتِكِم الاستغفار فان الله تعالى لم يعلمكم الاستغفار إلا وهو يريد أن يغفر لكم، وقال أمير المؤمنين عليه السلام: العجب ممن يهلك، والمنجاة معه، قيل: وما هي؟ قال: الاستغفار»[2] . رسول خدا(ص) فرمودند: زبان‌های خود را به استغفار عادت دهید زیرا وقتی خدای متعال شما را به استغفار راهنمایی می‌کند معنایش این است که می‌خواهد شما را ببخشد. المیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: جای تعجب است از کسی که در معرض هلاکت است در حالی که راه نجات دارد ولی از آن استفاده نمی‌کند، سؤال شد یا امیرالمؤمنین(ع)! راه نجات چیست؟ حضرت فرمودند: راه نجات استغفار است.

البته آداب دیگری از قبیل صدقه در این ماه نیز مورد سفارش قرار گرفته است و همچنین توجه به مناجات با پروردگار عالم مخصوصا در غالب مناجات شعبانیه وارد شده است.

خاطره‌ی استاد: خدا رحمت کند مرحوم امام رضوان الله تعالی علیه را که تأکید فراوان داشتند طلاب، روحانیون، علماء و سایر مردم ترک نکنند خواندن مناجات شعبانیه را؛ زمانی که ما توفیق شرکت در درس مرحوم امام را داشتیم، روزی که اول شعبان بود ایشان شاید تمام درس آن روز را به بیان فضائل ماه شعبان اختصاص دادند؛ می‌فرمودند: «من ندیدم دعایی یا مناجاتی مانند مناجات شعبانیه که تمام ائمه اطهار(ع) خود را متعهد به خواندن آن بدانند، امیرالمؤمنین(ع) مرتب این مناجات را می‌خواندند و بقیه‌ی ائمه نیز تبعا لأمیرالمؤمنین(ع) مرتب مناجات شعبانیه را می‌خواندند» یعنی همه‌ی ائمه اطهار(ع) بر خواندن این مناجات مواظبت داشتند.

توصیه‌ی استاد: مناجات شعبانیه دارای مضامین بالایی است که مملو از حِکَم و معارف متعالی است، خوب است که بر اثر تکرار این مناجات و أنس با آن، تمام آن را یا فراز‌هایی از آن را به خاطر بسپارید و بتوانید در نمازهای خودتان مخصوصا در قنوت و سجده‌ی آخر نماز قسمت‌های از آن را بخوانید. توفیقی باشد چند فراز از این مناجات شریف را بیان می‌کنیم:

فرازهایی از مناجات شعبانیه:

«إِلَهِی أَعُوذُ بِکَ مِنْ غَضَبِکَ وَ حُلُولِ سَخَطِکَ إِلَهِی إِنْ کُنْتُ غَیْرَ مُسْتَأْهِلٍ لِرَحْمَتِکَ فَأَنْتَ أَهْلٌ أَنْ تَجُودَ عَلَیَّ بِفَضْلِ سَعَتِکَ» «خدایا! به تو پناه می آورم از خشمت و از فرود آمدن غضبت. خدایا! اگر شایسته‌ رحمت نیستم، تو سزاوارى که بر من با فراوانى فضلت بخشش نمایى»

«إِلَهِی قَدْ سَتَرْتَ عَلَیَّ ذُنُوبا فِی الدُّنْیَا وَ أَنَا أَحْوَجُ إِلَى سَتْرِهَا عَلَیَّ مِنْکَ فِی الْأُخْرَى [إِلَهِی قَدْ أَحْسَنْتَ إِلَیَ‌]إِذْ لَمْ تُظْهِرْهَا لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِکَ الصَّالِحِینَ فَلا تَفْضَحْنِی یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَلَى رُءُوسِ الْأَشْهَادِ». «خدایا گناهانى را در دنیا بر من پوشاندى، که بر پوشاندن آن در آخرت محتاج ‌ترم، گناهم را در دنیا براى هیچ یک از بندگان شایسته‌ ات آشکار نکردى، پس مرا در قیامت در برابر دیدگان مردم رسوا مکن».

إن شاء الله همه‌ی ما توفیق بهره‌مندی از فیوضات این ماه عزیز و شریف و مبارک را داشته باشیم مخصوصا از برکات انس با مناجات شعباینه محروم نباشیم و إن شاء الله همه‌ی ما دعای گوی هم‌دیگر باشیم.

بحث فقهی: بحث راجع به «اطلاع» است یعنی اگر کسی به طور مخفیانه از درز در و دیوار یا بلندی و یا پوشش شاخ و برگ در صدد این باشد که عورات اهل یک خانه‌ای را زیر نظر بگیرد و با قصد شهوت به آنها نگاه کند این عمل «اطلاع» نام دارد و از امور حرام به حساب می‌آید و از جهت شرعی به صاحب این خانه اجازه داده شده است با رعایت مراتب دفع در مقام نهی و رمی این شخص سرکش برآید و ضمانی هم بر عهده‌ی او نمی‌آید. و اما در این جلسه فروعات باقیمانده تا پایان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مسألة 38: «لو كان بعيداً جدّاً بحيث لم يمكنه رؤية العورات، ولكن رآهنّ بالآلات الحديثة، كان الحكم كالمطّلع من قريب، فيجوز دفعه بما تقدّم، والجناية عليه هدر»[3] . «اگر زياد دور باشد كه امكان ديدن عورات برايش نباشد و ليكن با وسايل جديد (دوربين) آن‌ها را ببيند حكمش مانند آن است كه از نزديك سركشى نموده است، پس دفع او به آنچه گذشت جايز است و جنايت بر او هدر مى‌باشد».

بیان استاد: اگر کسی اشراف پیدا کند بر منزل غیر تا از وضعیت ساکنین آن اطلاع پیدا کند البته اطلاعی که به معنای نگاه کردن است به نحوی که مثلا در حال غفلت زنان آن خانه که حجاب کافی ندارند و به گمان این که نامحرمی آنها را نمی‌بیند موی سر آنها و قسمت‌هایی از بدن آنها نمایان باشد این شخصِ سرکش به قصد تلذّذ از شکاف در و دیوار یا پنجره یا یک بلندی به این عمل حرام اقدام نماید، صاحب‌خانه حق دارد و حتی واجب است با رعایت مراتب دفاع از تداوم این سرکشی ممانعت نماید، و ضمانی هم بر عهده‌ی صاحب‌خانه نمی‌آید، مرحوم امام در ادامه‌ی مسائل دفاع در فروعات مربوط به بحث اطلاع، این فرع را بیان می‌فرمایند که اگر کسی مخفیانه از راه دور به عورات زنان یک خانه سرکشی کند ولی نه با چشم عادی بلکه با چشم مسلح مانند این که از دوربین استفاده کند مرحوم امام با قاطعیت حکم این فرض را مانند حکم موردی می‌دانند که کسی از راه نزدیک و با چشم غیر مسلح به عورات اهل آن خانه سرکشی کند و بر صاحب‌خانه واجب است که با رعایت مراتب دفع در صدد نهی و رمی آن آدم سرکش برآید و ضمانی هم بر عهده‌ی او نیست.

مسألة 39: «لو وضع مرآة واطّلع على العورات بوسيلتها، فالظاهر جريان حكم المطّلع بلا وسيلة، لكن الأحوط عدمُ رميه و التخلّصُ بوجه آخر، بل لا يترك الاحتياط»[4] .«اگر آيينه‌اى بگذارد و به وسيله آن عورات را ببيند ظاهر آن است كه حكم كسى را كه بدون وسيله آن‌ها را مى‌بيند دارد، ليكن احتياط (مستحب) آن است كه چيزى به سوى او پرتاب نكند و به يك نحو ديگر تخلّص پيدا كند، بلكه احتياط ترك نشود».

بیان استاد: اگر کسی مخفیانه به عورات اهل خانه‌ای سرکشی کند ولی نه به طور مستقیم بلکه از طریق آینه‌ای که عورات اهل آن خانه را به طور واضح و با جزئیات منعکس می‌کند، در این فرض نیز چنین سرکشی حرام است ولی تفاوت‌هایی با سایر موارد ذکر شده دارد توضیح این که از جهت حکم تکلیفی این عمل حرام است و چنین نگاهی قطعا معصیت به حساب می‌آید ولی از جهت حکم وضعی هر چند صاحب‌خانه مجاز است این آدم سرکش را نهی نماید ولی مرحوم امام در این فرض از جهت رمی و وارد کردن جنایت بر او احتیاط را در ترک رمی دانسته‌اند و این که از راههای غیر رمی در صدد ممانعت برآید؛ شاید جهت این احتیاط در این باشد که فرق است بین دیدن با چشم و حتی دیدن با دوربین نسبت به دیدن از آینه زیرا با چشم و دوربین، مستقیما خود آن شخص مشاهده می‌شود؛ در دوربین فقط فاصله‌ی زیاد تبدیل می‌شود به فاصله نزدیک و مثلا دیدن از فاصله‌ی پانصد متری تبدیل می‌شود به فاصله‌ی مثلا یک متری ولی با آینه خود شخص نیست بلکه عکس و تصویر و تمثالی از آن شخص معلوم می‌شود و به همین جهت نمی‌توان به طور قطع حکم به ضمان صادر نمود.

کلام مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی: «لو وضع مرآة واطّلع على العورات بوسيلتها، فقد استظهر في المتن جريان حكم المطّلع بلا وسيلة، والوجه فيه: ما تقدّم في المسألة السابقة من عدم الفرق، لكن جعل الاحتياط عدم رميه والتخلّص بوجه، بل نهى عن ترك الاحتياط؛ ولعلّ الوجه فيه: عدم كون ما في المرآة نفس الشخص والعورة، بخلاف الآلات الحديثة المتقدّمة في المسألة السابقة الحاكية للعورة والكاشفة عنها ويويّده ما ربما يذكر في محلّه[5] ‌؛ من أنّه لو اضطرّ الرجل المعالج إلى رؤية بدن المرأة الأجنبيّة المريضة، ينبغي بل تجب عليه الرؤية في المرآة الحاكية له؛ لا أن يراها من دون واسطة، فتدبّر»[6] . اگر کسی از راه تماشای آینه به عورات اهل خانه‌ای نگاه کند از جهت حرمت مانند جایی است که مستقیما و بدون وسیله نگاه کند همان طور که حکم جایی که بدون وسیله نگاه کند در متن بیان شد و توجیه آن هم در مسئله قبلی بیان شد در عدم تفاوت؛ ولی توجیه این که مرحوم امام احتیاط را در این دانسته‌اند که فقط به نهی اکتفا شود و از رمی اجتناب شود شاید به این خاطر باشد که آنچه از اشخاص و عورات در آینه نمایان است خود آنها نیست بلکه تمثال آنهاست بر خلاف آنچه که با وسائل جدید مانند دوربین مشاهده می‌شود زیرا در دوربین مانند آن است که خود شیء دیده می‌شود ولی در فاصله نزدیک‌تر، مؤید این ادعا آن است که در جای خود مطرح خواهد شد اگر طبیب مرد برای معالجه‌ و معاینه‌ی بیمار نامحرم زن ناچار باشد به او نگاه کند تا جایی که این نیاز با دیدن در آینه برآورده شود نباید مستقیما به بدن او نگاه کند و این مطلب خود جای تدبر دارد.

مسألة 40: «الظاهر جواز الدفع بما تقدّم ولو أمكن للنساء الستر أو الدخول في محلّ لا يراهنّ الرائي»[7] . «ظاهر آن است كه دفع به آنچه گذشت جايز است و لو اينكه براى زن‌ها پوشش يا داخل شدن به جايى كه بيننده آن‌ها را نمى‌بيند ممكن باشد».

بیان استاد: اگر صاحب‌خانه متوجه شود که کسی به عورات خانه از زنان و غیره سرکشی می‌کند و ممکن باشد که به زنان بگوید خود را بپوشانند و یا این که خود را مخفی کنند ولی با این حال این تذکر به زنان در محدود کردن خود در خانه‌ی خودشان واجب نیست و همچنان جواز نهی و رمی آن مشرف به قوت خود باقیست و او می‌تواند آن آدم سرکش و مشرف را با رعایت ترتیب دفع از این نگاه حرام باز دارد اگر چه منتهی به رمی و جرح و قطع او شود و آن مشرف حق ندارد طلب خسارت و دیه کند و بگوید: «باید زن‌ها در خانه‌ی خود حجاب داشته باشند تا کسی به آنها نگاه نکند» بلکه این مشرف مجرم است و باید این عمل زشت خود را ترک کند و در صورت جنایت بر او ضمانی بر مدافع نیست.

مسألة 41: «للإنسان دفع الدابّة الصائلة عن نفسه وعن غيره وعن ماله، فلو تعيّبت أو تلفت مع توقّف الدفع عليه فلا ضمان، ولو تمكّن من الهرب فالظاهر عدم جواز الإضرار بها، فلو أضرّ ضمن»[8] . «انسان حق دارد چهارپايى را كه هجوم مى‌آورد، از خود و از ديگرى و از مالش دفع نمايد. و اگر به چهارپا عيبى وارد شود و يا تلف گردد و دفع كردن متوقف بر آن باشد ضامن نيست. و اگر بتواند فرار كند ظاهر آن است كه ضرر رساندن به حيوان جايز نيست، بنا بر اين اگر (در اين صورت) ضرر برساند ضامن است».

بیان استاد: ممکن است حیوانی مانند اسب و گاو و شتر از طویله فرار کند یا افسار خود را پاره کند و به حالت سرکش خود را به این طرف و آن طرف بزند و امکان این باشد که به کسی آسیب برساند یا اموالی را تخریب کند در این فرض جایز است که آن حیوان را چنان معیوب کنند که دیگر توان حرکت نداشته باشد یا اصلا آن حیوان را بکشند ولی اگر بتوان در جایی مخفی شد و یا از دست آن حیوان فرار کنند و به این طریق از گزند آن حیوان در امان بود، پس ظاهرا معیوب کردن و کشتن آن حیوان جایز نخواهد بود و چنانچه ضرری به آن حیوان وارد کند ضامن خواهد بود زیرا به هر حال این حیوان مال غیر است و تا زمانی که اضطراری پیش نیامده باشد تصرف و آسیب به مال غیر حرام است و فرض آن است که این اضطرار با فرار کردن و یا مخفی شدن برطرف می‌شود.

نکته پایانی: تا این جا مباحث مربوط به دفاع که بر اساس متن تحریر الوسیله‌ی مرحوم امام بیان می‌شد به اتمام رسید اگر چه بنا نداشتیم تمام مسائل را بگوییم ولی به جهت تمایل و پیشنهاد شما عزیزان تمام مسائل مطرح شد و إن شاء الله بعد از بررسی، موضوع جدید اعلام خواهد شد.