درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الجهاد (جهاد دفاعی؛ وجوب دفاع از مال و جان و حرمت کوتاهی در مقابل متجاوز)

نکته

لذت جلسه دیروز[1] که در جمع عزیزان بودیم و با حضور برادران نشستی داشتیم هنوز در کام ما هست و شیرینی و لذت این جلسه ما را بیشتر به یاد این می‌اندازد که در پیشگاه پروردگار متعال بیشتر دعا کنیم و رفع این بلیه را از درگاه با عظمت پروردگار و لطف و عنایت او مسئلت کنیم تا هرچه سریع‌تر این بلیه و این ویروس منحوس کرونا برطرف بشود و باز هم آن جلسات حضوری را در خدمت برادران باشیم إنشاءالله.

برادران راجع به درس اخلاق تأکید داشتند که اگر ممکن باشد حضوری باشد حالا راجع به این موضوع می‌خواهیم که برادران فکری بکنند ما هم علاقه داریم تا آن جایی که بشود جلسات حضوری برقرار شود ولو اینکه دو هفته یکبار باشد ولی در صورت دو هفته یکبار باید کل جلسه مخصوص بحث اخلاق باشد به شرطی که مقدمات آن فراهم بشود به نحوی که در فضای وسیع و باز اجرا شود و امکان کنترل در جهت رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی که از طرف ستاد ملی مبارزه با کرونا ابلاغ شده است موجود باشد تا بتوانیم إنشاءالله این شرائط را رعایت بکنیم و با آن مقرّرات جلسات حضوری داشته باشیم البته راجع به این پیشنهاد تصمیم‌گیری خواهد شد إنشاءالله.

من احساس کردم الحمدلله برادران راجع به بحث اخلاق عنایت ویژه دارند ما هم اهتمام بیشتری را در این موضوع خرج می‌کنیم تا جلسات متعدد و جلسات تمام وقت را مخصوص مباحث اخلاقی اختصاص دهیم؛ پس چگونگی بحث اخلاق را موکول می‌کنیم به تصمیمی که گرفته خواهد شد به فضل الهی.

بحث فقهی:

گفتیم اگر دشمنی به انسان حمله بکند اعم از اینکه دزد باشد، به قصد جان انسان، به قصد مال انسان، به قصد آنچه که متعلق به انسان است مثل اهل و فرزندان او، اگر دشمنی با این خصوصیات هجمه بکند فرقی نمی‌کند محارب باشد یا مهاجم باشد و یا دزد باشد هر کسی که باشد و چنین قصد پلیدی را نسبت به جان و اهل و متعلقات انسان داشته باشد واجب است که در مقابل چنین دشمنی مقابله و مقاتله و محاربه انجام شود و در مقابل او ایستادگی کند.

نه تنها در روایات وارد شده است که «یجب علیه الدفاع» یعنی واجب است در مقابل چنین دشمنانی دفاع شود بلکه در روایات وارد شده است که اگر تو توانایی داری سبقت بگیر و نگذار آن دشمن شروع کند و قبل از هر اقدامی از طرف دشمن شر او را دفع کن؛ در روایت وارد شده است «فابدره بالضربة» یعنی قبل از این که دشمن دست از پا خطا کند تو مبادرت کن و ضربه بر این دشمن وارد کن و حتی او را به قتل برسان «إن استطعت» یعنی به دشمن مهلت نده تا جایی که در توان تو باشد.

و در روایاتی که دیروز مطرح کردیم وارد شده است که در این صورت ولو اینکه منتهی به قتل آن سارق و محارب بشود تو هیچ ضمانتی نداری و خون آن مهاجم هدر است و امام(ع) فرمود: «علیّ» یعنی بر عهده تو چیزی نیست و همه این ضمانت‌ها بر عهده من است یعنی خون او هدر است این مضون روایاتی است که در این خصوص مطرح گردید.

در نتیجه اگر کسی به قصد خصومت و سرقت و تعدّی به اهل و عیال کسی وارد خانه کسی شود بر صاحب خانه واجب است که با او به مقاتله و مقابله برخیزد، حتی در روایت مورد مذمت قرار گرفته است کسی که در مقابل مهاجم و سارق عکس‌العملی از خود نشان ندهد و اقدام به مقاتله نکند و بگذارد آن مهاجم به قصد پلید خود اعم از سرقت، قتل و غارت برسد این چنین شخصی مورد غضب خدا قرار می‌گیرد.

در تأیید این مطلب روایتی از امام صادق(ع) که از پدر بزرگوارشان نقل کرده‌اند را قرائت می‌کنیم:

«وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ‌ جَعْفَرٍ عَنْ‌ أَبِيهِ‌ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: إِنَّ‌ اللَّهَ‌ لَيَمْقُتُ‌ الْعَبْدَ يُدْخَلُ‌ عَلَيْهِ‌ فِي بَيْتِهِ‌ فَلاَ يُقَاتِلُ‌.»[2] ، [3] ، [4]

در این روایت بیان شده است آن کسی که بر خانه او دشمنی وارد شود ولی هیچ قتالی در دفع این دشمن انجام ندهد، مورد غضب خدای متعال قرار می‌گیرد.

یعنی اگر کسی ببیند که شخصی و گروهی بدون إذن و به قصد سرقت اموال او و یا به قصد تجاوز به اهل و عیال او و به قصد قتل و غارت وارد خانه او شوند ولی این صاحب خانه هیچ اقدامی نکند، مغضوب پروردگار خواهد بود؛ «مقت» به معنای غضب است.

روایت دیگری در این زمینه مطرح می‌کنیم و آن روایت 15 از همین باب46 است:

«وَ بِأَسَانِيدَ تَقَدَّمَتْ‌ فِي إِسْبَاغِ‌ الْوُضُوءِ‌[5] عَنْ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ قَالَ‌: يُبْغِضُ‌ اللَّهُ‌ تَبَارَكَ‌ وَ تَعَالَى رَجُلاً[6] يُدْخَلُ‌ عَلَيْهِ‌ فِي بَيْتِهِ‌ فَلاَ يُقَاتِلُ‌»[7] ، [8]

در این روایت که فرمایش رسول خداست مجدد تأکید می‌شود هر کس در مقابل مهاجم و سارقی که وارد خانه او شده هیچ اقدامی نکند و وارد قتال نشود این چنین صاحب خانه‌ای مورد غضب پروردگار عالم است.

علی أیّ حالٍ اگر دشمنی به قصد تجاوز و غارت بر خانه کسی وارد شود نه تنها قتال بر او واجب است بلکه در صورت استطاعت و توانمندی باید او زودتر مبادرت بورزد و قبل از اینکه دشمن خسارتی وارد کند شر او را دفع کند ولو اینکه به قتل آن مهاجم هم ختم شود و در روایات ضمانت چنین قتلی از عهده چنین صاحب خانه‌ای برداشته شده است به نحوی که خون چنین مهاجمی هدر است علاوه بر همه این مطالب اگر کسی کوتاهی کند و قتال با مهاجم را ترک کند مورد غضب خدای متعال قرار می‌گیرد.

همان‌طور که عرض شد مرحوم امام در مسئله1 به این امر پرداخته است و به صراحت وجوب قتال در مقابل دزد و محارب و مهاجم را در حد توان لازم دانسته است.

روایتی را در این خصوص مطرح می‌کنیم:

«عَنْهُ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ عَنِ‌ اِبْنِ‌ مَحْبُوبٍ‌ عَنْ‌ أَبِي حَمْزَةَ‌ عَنْ‌ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: قُلْتُ‌ لَهُ‌ لَوْ دَخَلَ‌ رَجُلٌ‌ عَلَى امْرَأَةٍ‌ وَ هِيَ‌ حُبْلَى فَوَقَعَ‌ عَلَيْهَا فَقَتَلَ‌ مَا فِي بَطْنِهَا فَوَثَبَتْ‌ عَلَيْهِ‌ فَقَتَلَتْهُ‌ قَالَ‌ «ذَهَبَ‌ دَمُ‌ اللِّصِّ‌ هَدَراً وَ كَانَ‌ دِيَةُ‌ وَلَدِهَا عَلَى الْمَعْقُلَةِ‌»[9]

در این روایت ابی حمزة از امام صادق(ع) سؤال می‌کند راجع به مردی که زنی را به اجبار مورد تجاوز قرار می‌دهد در حالیکه آن زن حامله بوده است و در حین زنا بر اثر هجمه این مرد جنین سقط می‌شود و پس از این اقدام این زن حرکت می‌کند و مرد را به قتل می‌رساند حضرت در جواب می‌فرماید: «خون این سارق هدر است و دیه جنین سقط شده بر گردن عاقله آن مرد است» دلیل اینکه حضرت دیه جنین را به عهده عاقله آن مرد می‌داند نه بر عهده خود سارق این است که این سارق فقط قصد سرقت و زنا داشته است و قتل این جنین غیر عمدی و اتفاقی بوده است لذا مجازات جرائم امور عمدی بر او بار می‌شود که از جمله آن‌ها هدر بودن خون اوست ولی مجازات غیر عمد او که همان قتل جنین است بر عهده عاقله او خواهد بود.

وجوب دفاع در مقابل مهاجم و حرمت تسلیم شدن:

مرحوم امام در بیان قسم دوم از دفاع چنین تعبیری دارند: «القول: في القسم الثاني (و هو الدفاع عن النفس)»[10] و در مسئله2 می‌فرمایند:

«لو هجم عليه لصّ‌ أو غيره في داره أو غيرها ليقتله ظلماً، يجب عليه الدفاع بأيّ‌ وسيلة ممكنة ولو انجرّ إلى قتل المهاجم، ولا يجوز له الاستسلام والانظلام»[11]

این مسئله تقریبا شبیه مسئله1 است و مقصود این است که اگر دزدی به کسی هجمه کند تا مال او را برُباید و اگر در مقابل او ایستادگی شود و یا غیر دزد که قصد تجاوز به ناموس و جان کسی را داشته باشد فرق نمی‌کند این اتفاق در خانه او ایجاد شود و یا اینکه در خارج از خانه در خیابان و بیابانی این اتفاق بیافتد در این شرائط واجب است که در مقابل چنین متجاوزی از مال و جان و ناموس خود دفاع کند با هر وسیله‌ای که در اختیار او باشد و در دسترس او قرار گیرد و نباید همچنان تماشاگر جنایت این متجاوز باشد در این جریان استسلام و انظلام حرام است یعنی حرام است کسی زیر بار ظلم برود و راضی شود که آن ظالم مرتکب هر ظلم و ستمی که دلش می‌خواهد بشود و او هیچ اقدامی نکند.

بنابراین جایز است در دفع شر ظالم از هر اقدامی استفاده شود ولو اینکه به قتل مهاجم منتهی شود همانطور که در روایات مطرح شده است.

تصریحی که مرحوم امام دارند این است که با هر وسیله‌ای باید در مقابل متجاوز و سارق ایستادگی نمود؛ با چوب با مشت با اسلحه و هر وسیله مؤثر دیگری و جایز نیست که زیر بار ظلم ظالم رفت. دلیل این مسئله همان روایات است ولو اینکه منتهی به کشته شدن آن متجاوز شود و امام(ع) ضمان چنین کشته‌ای را بر عهده گرفته‌اند و همچنین خود صاحب خانه در جهت دفع متجاوز اگر جان خود را از دست بدهد همان‌طور که در روایات وارد شده است او شهید است و یا به منزله شهید است.

روایات دال بر اطلاق شهید بر کسی که در جهت دفع متجاوز و دزد کشته شده باشد:

روایات مفصلی در این خصوص وارد شده است مرحوم صاحب وسائل نیز روایاتی را نقل می‌کند و ما به چند نمونه از این دسته روایات توجه می‌کنیم:

روایت اول:

«وَ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ يَحْيَى عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ عِيسَى عَنْ‌ عَبْدِ الرَّحْمَنِ‌ بْنِ‌ أَبِي نَجْرَانَ‌ عَنْ‌ عَبْدِاللَّهِ‌ بْنِ‌ سِنَانٍ‌ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِاللَّهِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ.»[12] ، [13] ، [14]

در این روایت عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) روایت می‌کند که حضرت(ع) از جد بزرگوارشان رسول خدا(ص) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) فرمود: «کسی که در دفع ظلمی از خود کشته شود او شهید است»

«دون مظلمة» در روایت بعدی معنا می‌شود.

روایت دوم:

«وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنْ‌ أَبِي مَرْيَمَ‌ عَنْ‌ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ ثُمَّ‌ قَالَ‌ يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ هَلْ‌ تَدْرِي مَا دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ قُلْتُ‌ جُعِلْتُ‌ فِدَاكَ‌ الرَّجُلُ‌ يُقْتَلُ‌ دُونَ‌ أَهْلِهِ‌ وَ دُونَ‌ مَالِهِ‌ وَ أَشْبَاهِ‌ ذَلِكَ‌ فَقَالَ‌ يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ إِنَّ‌ مِنَ‌ الْفِقْهِ‌ عِرْفَانَ‌ الْحَقِّ‌.[15] ، [16] ، [17]

با همین اسناد ابی مریم روایتی را از امام صادق(ع) نقل نموده است که ایشان این روایت را از رسول خدا(ص) نقل نموده‌اند که فرمود: «مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ» و امام صادق(ع) در ادامه خطاب به ابی مریم فرمود: «يَا أَبَا مَرْيَمَ‌ هَلْ‌ تَدْرِي مَا دُونَ‌ مَظْلِمَتِهِ‌» ای ابامریم می‌دانی که ما دون مظلمته یعنی چه؟

ابامریم نقل می‌کند که من در جواب گفتم فدایت شوم مقصود آن است که کسی در راه دفاع از اهل و عیال و مال خود کشته شود؛ حضرت این جواب من را پسندیدند و فرمودند: «یکی از نشانه‌های فهم عمیق از دین آن است که حق را بشناسی» امام(ع) در حقیقت فقیه بودن ابامریم را نیز تأیید کردند.

مرحوم صدوق در روایتی که اسناد آن کامل نباشد از تعبیر «رُوِیَ» استفاده کرده‌اند و در جایی‌که روایات از اعتبار کامل برخوردار باشند از چنین تعبیری استفاده کرده است: «وَ مِنْ‌ أَلْفَاظِ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ الْمُوجَزَةِ‌ الَّتِي لَمْ‌ يُسْبَقْ‌ إِلَيْهَا»[18]

در روایت سومی که نقل می‌کنیم مرحوم صدوق این روایت را در روایاتی گنجانده است که از تعیر فوق بهره برده است و این نشانه اتقان این روایت است و به جهت این اطمینان مرحوم صدوق آن را از الفاظ قطعی صادر شده از رسول خدا به حساب آورده است.

روایت سوم:

«مُحَمَّدُ بْنُ‌ عَلِيِّ‌ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌ قَالَ‌ مِنْ‌ أَلْفَاظِ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌: مَنْ‌ قُتِلَ‌ دُونَ‌ مَالِهِ‌ فَهُوَ شَهِيدٌ.»[19] ، [20]

در این روایت بر خلاف سایر روایات که مطلق دفاع از مال و جان را واجب می‌دانست و کشته شدن در این راه را شهادت خطاب می‌کرد خصوص کشته شدن در جهت دفاع از مال را به عنوان شهید دانسته است ولی روایاتی هم وجود دارد که در صورت تهدید مالی اقدام به مقاتله را جایز نمی‌داند به همین جهت در این مسئله بین علماء اختلاف واقع شده است که آیا جایز است در جایی که مال ما در خطر است از جانمان بگذریم و یا اینکه نباید به خاطر مال، جان خودمان را به خطر بیاندازیم إنشاءالله بیان این مسئله بماند برای جلسه آینده.