درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: کتاب الجهاد/شرائط وجوب الجهاد / جهاد در مقابل استیلاء سیاسی و فرهنگی و اقتصادی دشمنان و گسترش مفهوم جهاد در جهاد دفاعی و علمی و کمک رسانی و جهاد با نفس

قسم اول از جهاد، جهاد با دشمنان و بدخواهانی است که قصد از بین بردن اساس اسلام را دارند، تا کنون در این قسم از جهاد سه مسئله از تحریر الوسیلة نقل شده است و ماحصل آن مسائل این است که اگر دشمنی چنان موضعی بگیرد که در صدد بر‌اندازی اساس اسلام و شعائر دینی و متفرق کردن اجتماعات مذهبی باشد بر همه‌ی مکلفین واجب است که با هر وسیله‌ی ممکن در جهت دفع شر این دشمنان اقدام کنند و از بذل جان و مال در این هدف دریغ نکنند و فرقی هم نمی‌کند که این دشمنان از غیر مسلمانان و کفار باشند و یا از بین مسلمانان و خائنین باشند؛ این قسم از جهاد که جهاد دفاعی نام دارد هیچ قید و شرطی ندارد و نیازی به حضور امام و إذن امام و نائب امام ندارد.

اگر دشمنان تا حدی بر بعضی مناطق مسلمین تسلط پیدا کرده باشند و در صدد گشترش تسلط خود بر بلاد اسلامی باشند مانند اینکه بخواهند شهرهای بیشتری را اشغال کنند و یا در مناطق اشغالی بخواهند مراحل بالاتر از تسلط را اعمال کنند بر همه‌ی مسلمانان لازم است که اقدام کنند ومانع تجاوز این دشمنان شوند.

جهاد در مقابل استیلاء سیاسی و فرهنگی و اقتصادی دشمنان:

تبیین استاد: یکی از راههایی که دشمنان در رسیدن به اهداف شوم خود به کار می‌برند این است که با به چالش کشاندن بنیان‌های اقتصادی و فرهنگی و سیاسی جوامع اسلامی در صدد تضعیف بلاد اسلامی و در نهایت نابود کردن عزّت مسلمین و اساس اسلام بر‌می‌آیند در نتیجه ما نباید تصور کنیم که حقیقت جهاد فقط در معرکه‌ی قتال با دشمنان معنا پیدا می‌کند بلکه مسلمین باید با رصد رفتار سیاسی و فرهنگی و اقتصادی دشمنان هر گونه نفوذ و ضربه‌ای را دفع کنند.

مثلا اگر احساس می‌کنند که دشمنان با تأسیس شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در صدد تضعیف اقتصاد کشور و رواج بی‌کاری و تقویت معاندین با نظام اسلامی هستند در این فرض لازم است که با عدم خرید از این شرکت‌ها مانع نفوذ و تقویت دشمنان گردند و همچنین در عرصه‌ی فرهنگی و رسانه‌ای نیز از همسویی با تبلیغات مسموم دشمنان اجتناب کنند و مشتری محصولات فرهنگی آنان نباشند.

همچنین اگر در مناطق اسلامی احساس شود که دشمنان در صدد اجرای سیاست‌های مستکبرانه‌ی خود هستند بر مسلمین لازم است که از هر اقدامی که نقشه‌ی شوم دشمنان را بی اثر می‌کند دریغ نکنند.

کلام مرحوم امام: «مسألة 4 لو خيف على حوزة الإسلام من الاستيلاء السياسي و الاقتصادي المنجر إلى أسرهم السياسي و الاقتصادي و وهن الإسلام و المسلمين و ضعفهم يجب الدفاع بالوسائل المشابهة و المقاومات المنفية، كترك شراء أمتعتهم، و ترك استعمالها، و ترك المراودة و المعاملة معهم مطلقا»[1] . مرحوم امام در این کلام ، ایجاد هر نوع زمینه‌ای که موجب نفوذ دشمنان باشد به نحوی که تسلط سیاسی و اقتصادی و فرهنگی بر شئونات مسلمین پیدا کنند را ممنوع نموده‌اند و قائل شده‌اند باید با هر وسیله‌ی ممکن از قبیل مبارزه معکوس و مبارزه منفی و ترک خرید از شرکت‌های وابسته به دشمنان و ترک مراوده و مذاکره با دشمنان به طور مطلق به این جهاد اقدام نمود تا مسلمین از اسارت سیاسی و وابستگی اقتصادی و انحراف فرهنگی نجات پیدا کنند و مانع وهن اسلام و مسلمین به دست دشمنان گردند.

اراده معنای لغوی از «جهاد» در آیات و روایات و شمول نا محدود آن: در ابتدای بحث جهاد معنای لغوی و معنای اصطلاحی عنوان جهاد را مطرح نمودیم شاید این سؤال پیش آید که آیا تمام فضائل و شرائط و احکامی که برای مجاهدین در راه خدا بیان شده است فقط مربوط به جهاد در معرکه در تقابل رو‌در‌رو با دشمنان است یا اینکه مقصود آیات و روایات معنای گسترده‌تری از جهاد نظامی در مقابل دشمنان است و مقصود معنای لغوی آن یعنی «بذل الطاقة و تحمل المشقة» است؟ برای روشن شدن این مسئله چند نمونه از آیات و روایات مربوط به این عنوان را بررسی می‌کنیم:

1-روایت اصبغ بن نباته: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْجَوْزَاءِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ سَعْدِ بْنِ طَرِيفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع كَتَبَ اللَّهُ الْجِهَادَ عَلَى الرِّجَالِ وَ النِّسَاءِ فَجِهَادُ الرَّجُلِ بَذْلُ مَالِهِ وَ نَفْسِهِ حَتَّى يُقْتَلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ جِهَادُ الْمَرْأَةِ أَنْ تَصْبِرَ عَلَى مَا تَرَى مِنْ أَذَى زَوْجِهَا وَ غَيْرَتِه‌»[2] . در بعضی نسخه‌ها به جای «غیرته» عبارات «عشیرته» و «عشرته» وارد شده است.

«خداوند عز‌و‌جل، جهاد را بر مردان و زنان واجب كرده؛ جهاد مرد اين است كه مال و خونش را بدهد تا اينكه در راه خدا كشته شود و جهاد زن اين است كه اذيت و آزار و غيرت شوهرش را تحمل كند.» {یا اینکه آزار اقوام شوهرش و یا نوع معاشرت شوهرش را تحمل کند}

2-روایت حیدرة: «وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ حَيْدَرَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْجِهَادُ أَفْضَلُ الْأَشْيَاءِ بَعْدَ الْفَرَائِضِ»[3] . ‌در این روایت، امام صادق(ع) جهاد در راه خدا را بعد از واجبات بالاترین ارزش‌ها معرفی نموده‌اند.

3-روایت أبی عبد الرحمن السلمی: «وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِيِّ وَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكُوفِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْعَبَّاسِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ إِسْحَاقَ جَمِيعاً عَنْ أَبِي رَوْحٍ فَرَجِ بْنِ قُرَّةَ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنِ ابْنِ أَبِي لَيْلَى عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ السُّلَمِيِّ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الْجِهَادَ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ- فَتَحَهُ اللَّهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِيَائِهِ إِلَى أَنْ قَالَ هُوَ لِبَاسُ التَّقْوَى وَ دِرْعُ اللَّهِ الْحَصِينَةُ وَ جُنَّتُهُ الْوَثِيقَةُ فَمَنْ تَرَكَهُ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ثَوْبَ الذُّلِّ وَ شَمِلَهُ الْبَلَاءُ وَ دُيِّثَ بِالصَّغَارِ وَ الْقَمَاءَةِ وَ ضُرِبَ عَلَى قَلْبِهِ بِالْأَسْدَادِ وَ أُدِيلَ الْحَقُّ مِنْهُ بِتَضْيِيعِ الْجِهَادِ وَ سِيمَ الْخَسْفَ وَ مُنِعَ النَّصَفَ الْحَدِيثَ‌»[4] . در این روایت امیرالمؤمنین(ع) جهاد در راه خدا را دری از درهای بهشت دانسته‌اند که خداوند آن را مخصوص بندگان خاص خود قرار داده است و در ادامه نیز اوصاف دیگری از این فضیلت ارزشمند بیان فرموده‌اند.

4-روایت سلیمان بن خالد: «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: أَ لَا أُخْبِرُكَ بِالْإِسْلَامِ أَصْلِهِ وَ فَرْعِهِ وَ ذِرْوَةِ سَنَامِهِ قُلْتُ بَلَى جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ أَمَّا أَصْلُهُ فَالصَّلَاةُ وَ فَرْعُهُ الزَّكَاةُ وَ ذِرْوَةُ سَنَامِهِ الْجِهَادُ ثُمَّ قَالَ إِنْ شِئْتَ أَخْبَرْتُكَ بِأَبْوَابِ الْخَيْرِ قُلْتُ نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ وَ الصَّدَقَةُ تَذْهَبُ بِالْخَطِيئَةِ وَ قِيَامُ الرَّجُلِ فِي جَوْفِ اللَّيْلِ بِذِكْرِ اللَّهِ ثُمَّ قَرَأَ ع- ﴿تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ﴾[5] ».[6] «از سليمان بن خالد از امام باقر (ع) كه فرمود: آيا به تو خبر ندهم به اصل و فرع و كنگره‌ی نيروى اسلام؟ گفتم: قربانت، چرا؟ فرمود: اصل آن نماز است و فرع آن زكاة و كنگره‌ی نيروى آن جهاد، سپس فرمود: اگر بخواهى به تو خبر دهم از همه‌ی ابواب خير؟ گفتم: آرى قربانت، فرمود: روزه سپر است از دوزخ؛ و صدقه، گناه را ببرد و ذكر خدا در دل شب، سپس اين آيه‌ را خواند(سوره سجده/آیه16): «دورى گزيند پهلوى آنان از بستر خواب و بخوانند پروردگار خود را از بيم و اميد و از آنچه به آنها روزى داديم انفاق كنند»[7] .

مختار استاد در معنای جهاد: با توجه به روایات متعدد به دست می‌آید که معنای جهاد مطلق است و شامل انواع جهاد از قبیل جهاد نظامی در معرکه حق علیه باطل و جهاد علمی و جهاد مالی و جهاد با نفس می‌شود.

جهاد علمی آن است که کسی با دقت در مبانی علمی تسلط لازم را به دست آورد و سختی‌های این راه را به جان بخرد و کارگشای امور خلق الله باشد و جهاد مالی آن است که در هر کجا احساس کرد که باید دستگیری از نیازمندان بکند و یا در تعظیم شعائر دینی هزینه‌ای خرج کند از بذل مال کوتاهی نکند و جهاد با نفس آن است که در مقابل خواهش نفس مقاومت کند و از حدود الهی خارج نشود در مجالس لهو و لعب وارد نشود و مراقب زبان و رفتار خود باشد.

تمام فضائلی که برای مجاهدین در راه خدا گفته شده شامل تمام اقسام جهاد می‌شود به نحوی که در روز قیامت در حالی‌که مردم تا پنجاه هزار سال معطل حساب‌رسی اعمال خود هستند ولی مجاهدین همان صبح روز اول از باب المجاهدین وارد بهشت می‌شوند.

إن‌شاء الله ادامه توضیح مسئله4 در جلسه آینده.

وَصَلَّی اللّهُ عَلَی سَیِّدِنِا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِینَ