درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / اولویت در مصرف زکات فطره؛ حکم دفع زکات فطره به شارب خمر و پایان بحث زکات[1]

بحث فقهی: همان طور که قبلا عرض شد مشهور فقهاء همچنین مرحوم امام قائل هستند موارد مصرف زکات فطره همان موارد مصرف زکات مال است به استثناء دو مورد یعنی مؤلفة القلوب و العاملین علیها و باقی می‌ماند شش صنف از اصناف هشت‌گانه.

در بین این اصناف شش گانه مرحوم امام احوط را در دفع زکات فطره به فقراء و مساکین دانسته‌اند این احتیاط، کار را بر معیل آسان می‌کند و نیازی نیست که به دنبال سایر مستحقین مانند غارمین و ابن سبیل بگردد زیرا دست یابی به فقراء نسبت به سایر اصناف آسان‌تر است مخصوصا مرحوم امام شرط عادل بودن فقیر را در جواز دفع زکات فطره لازم ندانسته‌اند و همین که مؤمن باشد کافی است اگر چه به بعضی از مفاسد مانند دروغ و بدگویی و بی‌مبالاتی در مال مردم عادت کرده باشد مرحوم سید نیز مانند مرحوم امام عدالت فقیر را در جواز دفع زکات فطره لازم ندانسته‌اند.

راجع به طفل فقیر نیز جایز است که به قیّم او زکات فطر داده شود تا به مصرف این طفل برساند.

روایات دال بر اولویت دفع زکات فطره بر فقراء و مساکین:

1-«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ‌ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّ زَكَاةَ الْفِطْرَةِ لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسَاكِين‌». در این روایت به وضوح محل مصرف زکات فطره فقراء و مساکین معرفی شده است.

2-«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي الْقَاسِمِ ابْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ يَعْنِي ابْنَ مَسْعُودٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ نَهِيكٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْحَمِيدِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ مَنْ أَهْلُهَا الَّذِي يَجِبُ لَهُمْ قَالَ مَنْ لَا يَجِدُ شَيْئا».

وقتی که از امام(ع) سؤال شد راجع به مستحقین زکات فطره، امام به صراحت کسانی که چیزی ندارند که مقصود فقراء است را به عنوان محل دفع زکات فطره معرفی فرموده‌اند .

3-«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَنْ تَحِلُّ الْفِطْرَةُ قَالَ لِمَنْ لَا يَجِدُ الْحَدِيث‌». در این روایت نیز افراد مستحق و نیازمند به عنوان یکی از موارد جواز و اولویت زکات فطره معرفی می‌گردند.

4-«وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ عَلَى كُلِّ رَأْسٍ مِنْ أَهْلِكَ إِلَى أَنْ قَالَ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ شَعِيرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ زَبِيبٍ لِفُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ الْحَدِيثَ‌».

در این روایت علاوه بر بیان مقدار و جنس زکات فطره راجع به محل مصرف آن نیز سخن به میان آمده است و عنوان فقراء و مساکین مسلیمن از لسان مبارک امام(ع) به عنوان محل مصرف زکات فطره ذکر گردیده است.

احتیاط مرحوم امام در عدم دفع زکات فطره به شارب خمر: اگر کسی مستحق زکات فطره باشد ولی در بین مردم معروف باشد به شارب الخمر یا گناهان کبیره‌ای که در ردیف شرب خمر است مانند غصب اموال غیر یا متجاهر به فسق، در دفع زکات فطره به او دو احتمال وجود دارد؛ احتمال اول اینکه نمی‌دانیم این زکات را صرف امور جایز می‌کند یا صرف امور حرام مانند شرب خمر در چنین موردی احتیاط در عدم دفع زکات فطره به اوست ولی در جایی که مطمئن هستیم صرف گناهانی مانند شرب خمر می‌کند از احتیاط بالاتر اینکه جایز نیست به چنین کسی از زکات فطره چیزی داده شود.

«و لا يترك الاحتياط بعدم الدفع إلى شارب الخمر و المتجاهر بمثل هذه الكبيرة، و لا يجوز أن يدفع إلى من يصرفها في المعصية». در ادامه، مرحوم امام همان‌طور که احتیاط را در عدم دفع زکات فطره به شارب الخمر دانسته‌اند همچنین ترک این احتیاط را نسبت به متجاهر به فسق جایز ندانسته‌اند و به طریق اولی کسی که تارک الصلاة است شامل این احتیاط خواهد شد.

روایت در خصوص شارب الخمر: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ دَاوُدَ الصَّرْمِيِّ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ شَارِبِ الْخَمْرِ يُعْطَى مِنَ الزَّكَاةِ شَيْئاً قَالَ لَا». در این روایت امام(ع) دفع زکات فطره به کسی که شارب الخمر است را جایز ندانسته‌اند.

شکر خدای متعال در اتمام مباحث احکام زکات: زمانی که مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی در کتاب «تفصیل الشریعة» که شرحی بر کتاب «تحریر الوسیلة» مرحوم امام است به پایان مباحث زکات رسیدند خدای متعال را به جهت توفیقی که در این امر مهم نصیب ایشان شده است شکر نمودند.

ایشان بیان نمودند در حالی این کتاب را نوشته‌اند که از مریضی‌های قبلی و فعلی رنج می‌بردند.

طلب مغفرت داریم هم برای امام راحل که این کتاب ارزشمند تحریر الوسیله را نوشتند و هم برای مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی که این شرح را نوشتند.

بحمدالله در همین جا از بحث زکات خارج می‌شویم.

وَصَلَّی اللّهُ عَلَی سَیِّدِنِا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطّاهِرِینَ