درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / حکم عزل زکات فطره در جنس و قیمت

تذکر: متأسفانه مطلع شدیم باز هم دشمنان نظام و دشمنان اسلام و استکبار جهانی و صهیونیسم‌های خائن دست به جنایت دیگری زدند با هدف مبارزه و مقابله با پیشرفت‌های علمی و هسته‌ای کشور و شخصیتی برجسته و عالم در راه علم و مجاهدت‌های هسته‌ای و شخصیتی مبارز و مدافع مانند جناب آقای دکتر محسن فخری زاده ریاست سازمان پژوهش و نوآوری وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح با دست‌های ناپاک صهیونیسم‌های جنایت‌گر به شهادت رسید.

دشمنان انقلاب و نظام واقعا هنوز این ملت را نشناخته‌اند و فکر می‌کنند که با این جنایت‌ها می‌توانند جلوی پیشرفت نظام و انقلاب را مسدود کنند برعکس این شهادت‌ها موجب استحکام و مقاومت بیشتر ملت ایران در راه و هدفشان خواهد بود.

وقتی شهید بهشتی رضوان الله تعالی علیه در آن عملیات تروریستی منافقان با آن وضعیت هولناک به شهادت رسید ملت ایران با صدای بلند فریاد می‌زدند که «آمریکا در چه فکریه ایران پر از بهشتیه» و واقعا همین طور شد و این راه همچنان ادامه پیدا کرد.

شهادت این عالم و دانشمند برجسته و مخلص و انقلابی، راه را بهتر به مردم نشان می‌دهد این شهادت‌ها موجب ترس و سستی مردم در هدفشان نیست بلکه باعث می‌شود با عزم راسخ‌تر و محکم‌تر در این راه ثابت قدم بمانند مسلما شهادت این دانشمند برجسته در روحیه‌ی همراهان و همکاران او تأثیر فراوانی خواهد گذاشت و باعث خواهد شد که هم‌فکران و هم‌کاران او با انگیزه‌ی بیشتر و مقاومت بالاتر راه او را ادامه بدهند و طرح‌هایی که این شهید در نظر داشت آنها را در جهت پیشرفت هسته‌ای و دفاعی پیاده کند به سر‌انجام برسانند.

خداوند رحمت کند این شهید بزرگوار را و ما از ملت عزیزمان و از مسئولین نظاممان می‌خواهیم که راه این شهید عزیر را ادامه بدهند و از مسئولین ذی ربط می‌خواهیم که با جدیت در شناسایی عاملین این جنایت و مجازات سخت آنها و هر کس که به نحوی در تحقق این جنایت دخیل بوده است اقدام بکنند و مکافات این جنایت‌کاران را در همین دنیا به آنها بچشانند قبل از اینکه عقوبت اخروی که برای آنها آماده شده است به آنها برسد.

بحث فقهی: القول فی وقت وجوبها

مسئلة2 راجع به زمان تعلق وجوب به زکات فطره مطرح گردیده است، مرحوم امام در این مسئله فرموده‌اند: «يجوز عزل الفطرة و تعيينها في مال مخصوص من الأجناس‌»[1] .

یکی از مسائلی که در بحث زکات فطره به آن توجه می‌شود این است که مکلف می‌تواند پس از وجوب زکات فطره و تعلق این واجب بر ذمّه‌ی او در صورت دست‌رسی به مستحق بلافاصله زکات فطره‌ی خود و عائله‌ی خود را به مستحق بدهد و در صورتی که دست‌رسی به مستحق ندارد می‌تواند این مقدار زکات فطره را کنار بگذارد مثلا اگر پنج سر عائله دارد می‌تواند در شب عید به اندازه‌ی پنج صاع از اجناسی که شرعا به عنوان زکات فطره جایز است که پرداخت شوند، به نیت زکات فطره کنار بگذارد و عزل کند، پس از این عزل، این زکات فطره از گردن او ساقط می‌شود و تکلیف او اداء می‌شود و این اجناس یا قیمت این اجناس مانند امانت در دست او قرار دارد تا زمانی که به دست مستحق یا کسی که عامل زکات است برساند.

روایات وارد شده در مسئله عزل زکات فطره: در تأیید مسئله‌ی عزل زکات فطره روایاتی وارد شده است که قبلا برخی از آنها را مطرح کردیم و در این جلسه دو روایت را در این خصوص متذکر می‌شویم.

روایت اول: مرسلة ابن ابی عمیر: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ فِي الْفِطْرَةِ إِذَا عَزَلْتَهَا وَ أَنْتَ تَطْلُبُ بِهَا الْمَوْضِعَ أَوْ تَنْتَظِرُ بِهَا رَجُلًا فَلَا بَأْسَ بِهِ»[2] .

در سند این روایت نقل شده است که ابن ابی عمیر از بعض اصحاب نقل کرده‌اند و این عدم معین بودن راوی موجب مرسله شدن روایت شده است؛ در این روایت بعض اصحاب از امام صادق(ع) نقل نموده‌اند که حضرت مانعی ندیده‌اند از اینکه کسی زکات فطره‌ی خود و عائله‌ی خود را جدا کند در حالی‌که بعد از این عزل به دنبال موضع استحقاق آن بگردد و یا اینکه منتظر کسی باشد که مستحق زکات فطره است.

روایت دوم: روایت سُلَيْمَانَ بْنِ حَفْصٍ الْمَرْوَزِيِّ: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ حَفْصٍ الْمَرْوَزِيِّ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنْ لَمْ تَجِدْ مَنْ تَضَعُ الْفِطْرَةَ فِيهِ فَاعْزِلْهَا تِلْكَ السَّاعَةَ قَبْلَ الصَّلَاةِ الْحَدِيث‌»[3] .

در این روایت نیز امام(ع) اجازه داده‌اند در جایی که کسی به مستحق دست‌رسی ندارد در همان شب عید فطر مقداری که بنا دارد به عنوان زکات فطره پرداخت کند آن را عزل کند و به نیت زکات فطره کنار بگذارد تا در زمان مناسب به دست مستحق برساند.

عزل زکات فطره در جنس و قیمت: اگر شرائط طوری شد که پس از وجوب زکات فطره تا اقامه نماز عید امکان دست‌رسی به مستحق نباشد باید به میزان زکات فطره از اجناسی مانند گندم و جو و برنج و هر جنسی که جایز است به عنوان زکات فطره پرداخت گردد عزل شود و یا اینکه قیمت یکی از این اجناس به مقدار زکات فطره مورد نظر،کنار گذاشته شود تا در فرصت مناسب به دست مستحق برسد.

در قسمتی از مسئله2 امام رحمة الله علیه فرموده‌اند: «و الأحوط بل الأوجه الاقتصار في عزل القيمة على الأثمان».

امام رحمة الله علیه در مسئله‌ی عزل زکات فطره فرموده‌اند که اگر بنا شد عوض جنس، قیمت عزل شود، احتیاط بلکه اوجه در این است که قیمت این اجناسی که در پرداخت زکات فطره مجاز هستند عزل شود نه سایر اجناس به قیمت مقدار معادل؛ مثلا اگر بخواهد از جنسی مانند پارچه که به قیمت زکات فطره‌ای است که بر گردن دارد کنار بگذارد باید در مرحله اول قیمت یک صاع گندم که قوت غالب است را حساب کند و بعد ببیند که با این مقدار پول این گندم که به تعداد عائله او است چقدر می‌تواند ازاین پارچه خریداری کند و بعد با این پول پارچه بخرد و کنار بگذارد و این واسطه خوردن امر مطلوبی نیست.

نکته دیگر اینکه در پرداخت زکات فطره، قیمت اجناس بهتر از خود اجناس است مثلا کسی که پنج سر عائله دارد و می‌خواهد شب عید برای همه عائله زکات فطره را عزل کند و از غلات موجود برای یکی از عائله از گندم زکات فطره بدهد و برای دیگری از خرما و برای عائله‌ی دیگر از برنج و الی آخر این عزل صحیح است ولی به نظر می‌رسد به جای این اجناس مختلف و حتی اگر مختلف هم نباشد و از یک جنس باشد، بهتر این است که قیمت اینها را بدهد نه خود این اجناس را.

اولویت قیمت زکات فطره بر اجناس: این اولویت پرداخت قیمت به جای جنس چند وجه دارد:

اولا: تبدیل این اجناس به حالتی که برای مستحق قابل استفاده شوند، هزینه بر و زمان بر است مانند تبدیل گندم به آرد.

ثانیا: قیمت این اجناس برای مستحق اسهل است زیرا اگر بنا باشد که از چند جا زکات فطره را دریافت کند یک حجم سنگینی از اجناس دست او می‌ماند که انتقال این مقدار برای او هزینه بر و مشقت زا است.

ثالثا: اگر قیمت این اجناس در اختیار مستحق قرار گیرد می‌تواند در اموری که بیشترین اولویت و ضرورت را برای او دارد هزینه کند[4] .

نقص و زیادة و اشتراک در جنس معزول نسبت به اصل مقدار زکات فطره: در قسمت دیگری از مسئله2 امام رحمة الله علیه فرموده‌اند:

«و لو عزل أقل مما تجب عليه اختص الحكم به و بقي الباقي غير معزول، و لو عزلها في الأزيد ففي انعزالها بذلك حتى يكون المعزول مشتركا بينه و بين الزكاة إشكال». امکان دارد کسی زکات فطره‌ی پنج سر عائله بر ذمّه‌اش آمده باشد و او به اندازه‌ی سه سر گندم به عنوان زکات فطره داشته باشد، جایز است که این مقدار گندم را به عنوان زکات فطره سه سر عائله عزل کند و دو سر عائله دیگر زکات فطره‌ی آنها غیر معزول بماند.

همچنین امکان دارد کسی مالک یک کیسه‌ی هفتاد کیلویی از گندم باشد و در شب عید فطر بخواهد به اندازه پنج سر عائله از این گندم را عزل کند که مثلا پانزده کیلو از این کیسه خواهد شد ولی این شخص اقدام نمی‌کند که این پانزده کیلو را از این کیسه جدا کند و فقط قصد دارد که این مقدار از گندم که مشترک با سایر گندم‌های اوست به عنوان زکات فطره باشد در این فرضِ مسئله، امام رحمة الله علیه فرموده‌اند اشکال دارد و صدق عزل نمی‌کند.

در قسمت دیگری از این مسئله امام رحمة الله علیه فرموده‌اند: «نعم لو عيّنها في مال مشترك بينه و بين غيره مشاعا فالأظهر انعزالها بذلك إذا كانت حصته بقدرها أو أقل منها». احتمال دارد کسی یک کیسه‌ی هفتاد کیلویی از گندم در اختیار داشته باشد که با شخص دیگری مشاعاً مالک این مقدار گندم باشند و سهم او به اندازه‌ای است که کاملا به اندازه‌ی زکات فطره او و یا کمتر از زکات فطره اوست در این فرض اگر او، شب عید فطر بخواهد زکات فطره‌ی خود و عائله‌ی خود را از همین گندم‌ها عزل کند نیاز نیست که اقدام کند و سهم خود را به نیت زکات فطره از این گندمها جدا کند و همین که نیت می‌کند زکات فطره او از سهمی که در این کیسه‌ی گندم است باشد کفایت از عزل می‌کند.

بیان سایر قسمت‌های این مسئله در جلسه‌ی بعد