درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / مهلت دفع زکات فطره

راجع به زمان تعلّق وجوب و شروع مهلت شرعی دفع زکات فطره قول مشهور همان قولی است که لازم می‌داند حین شب عید شرائط وجوب زکات فطره جمع باشد و اما راجع به اتمام این مهلت سه قول وارد شده است:

اقوال در آخرین مهلت أداء زکات فطره:

قول اول: یکی از اقوال این است که از زمان وجوب تا زمان اقامه نماز عید این مهلت وجود دارد و برای اثبات این قول چند روایت نقل شد به نحوی که این روایات گویای این مطلب بودند که در صورت تأخیر ادای زکات به بعد از نماز عید دیگر پرداخت زکات فطره معنی ندارد و این پرداخت صدقه‌ای خواهد بود غیر از زکات فطره؛ به عنوان نمونه یکی از روایات دال بر وجوب اداء زکات فطره تا قبل از اقامه نماز عید را یاد‌آور می‌شویم:

«وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍعَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْفِطْرَةُ إِنْ أُعْطِيَتْ قَبْلَ أَنْ تَخْرُجَ إِلَى الْعِيدِ فَهِيَ فِطْرَةٌ وَ إِنْ كَانَتْ بَعْدَ مَا تَخْرُجُ إِلَى الْعِيدِ فَهِيَ صَدَقَةٌ‌»[1] [2] . در این روایت امام(ع) به صراحت فرموده‌اند که آخرین وقت دفع زکات فطره تا زمان اقامه نماز عید است و اگر بعد از این وقت دفع شود گویا صدقه‌ای غیر از زکات فطره داده می‌شود.

قول دوم: قول به وجوب دفع زکات فطره تا زوال روز عید.

کلام مرحوم صاحب جواهر در بیان این قول: «و للثاني بعدم صلاحية فعل صلاة العيد لتحديد الوقت، ضرورة اختلافها فيه من المكلفين، بل لم يصلها كثير من الناس، خصوصا في هذه الأزمنة، فلا بد حينئذ من إرادة وقت الصلاة، و هو إلى الزوال»[3] [4] .

در استدلال به قول شرعیت زمان ادای زکات فطره تا ظهر روز عید، ایشان معتقدند که فعل نماز عید نمی‌تواند معیار مناسبی برای تحدید زمان ادای زکات فطره باشد زیرا فعل صلاة در بین مکلفین مختلف است و امکان دارد هر گروهی زمانی را برای اقامه‌ی نماز در نظر بگیرند مثلا یکی اول وقت بخواند و یا گروهی وسط این وقت اقدام کنند وعده‌ای نزدیک زوال را در نظر بگیرند حتی بسیاری از افراد اصلا نماز عید را بجا نمی‌آورند مخصوصا در این زمان‌ها پس چاره‌ای نیست از اینکه معیار تحدید زکات فطره آخرین محدوده‌ی زمانی اقامه نماز عید باشد که وقت زوال است نه خود فعل نماز.

استدلال روایی در اثبات قول دوم: همچنین مرحوم صاحب جواهر در اثبات این قول به روایاتی متمسک شده‌اند:

1-صحیحة عیص بن قاسم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِيصِ‌ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ مَتَى هِيَ فَقَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْفِطْرِ- قُلْتُ فَإِنْ بَقِيَ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُ ثُمَّ يَبْقَى فَنَقْسِمُهُ‌»[5] [6] . در این روایت راوی سؤال از آخرین زمان ادای زکات فطره می‌کند حضرت جواب می‌دهند که تا زمان اقامه نماز عید است. در ادامه راوی سؤال می‌کند که اگر همه‌ی زکات فطره را نتواند قبل از نماز عید بدهد تکلیف چیست؟ حضرت فرموده‌اند: اشکالی ندارد و بعد از نماز آن را اداء کند و در تأیید این حکم حضرت مثالی از روش خود به کار برده‌اند مبنی بر اینکه ما نیز وقتی از عائله خود زکات می‌دهیم امکان دارد چیزی باقی بماند که بعدا آن را اداء می‌کنیم. این روایت بیانگر آن است که زمان زکات فطره تا زوال ادامه دارد.

2-ما رواه الشیخ فی التهذیب: «إنّ من ولد له قبل الزوال یخرج عنه الفطره»[7] . البته شیخ این مورد را حمل بر استحباب می‌کند؛ از این روایت معلوم می‌شود تا این وقت، محدوده‌ی پرداخت زکات فطره است که مستحب می‌شود در صورت به دنیا آمدن بچه بعد از غروب شب عید و قبل از زوال ظهر عید این استحباب ممکن شود.

قول سوم: در این قول آخرین زمان ادای زکات فطره پایان روز عید است.

استدلال روایی در اثبات قول سوم: برای استدلال به این قول به دو روایت تمسک شده است:

1-صحیحة عیص بن قاسم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِيصِ‌ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ مَتَى هِيَ فَقَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْفِطْرِ- قُلْتُ فَإِنْ بَقِيَ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُ ثُمَّ يَبْقَى فَنَقْسِمُهُ‌»[8] [9] . استدلال شده به اینکه وقتی امام(ع) فرموده‌اند «لا بأس» یعنی تا آخر روز مهلت برای پرداخت زکات فطره است و این برداشت بسیار بعید به نظر می‌رسد.

2-صحیحة فضلاء: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ ابْنَيْ أَعْيَنَ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالا عَلَى الرَّجُلِ أَنْ يُعْطِيَ عَنْ كُلِّ مَنْ يَعُولُ مِنْ حُرٍّ وَ عَبْدٍ وَ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ يُعْطِي يَوْمَ الْفِطْرِ (قَبْلَ الصَّلَاةِ) فَهُوَ أَفْضَلُ وَ هُوَ فِي سَعَةٍ أَنْ يُعْطِيَهَا مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ يَدْخُلُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى آخِرِهِ الْحَدِيث‌»[10] . و همچنین استدلال شده است به این روایت که وقت پرداخت زکات فطره تا پایان روز عید است و این استدلال نیز بعید است.

قول مختار در مهلت پرداخت زکات فطره: نتیجه اینکه در بین این سه قول، قول به مهلت ادای زکات فطره تا زمان اقامه نماز عید قول بهتری است و استدلال به دو قول دیگر استدلال ضعیفی است و مختار ما هم همان قول تا زمان اقامه نماز است هر چند که امام رحمه الله قائل هستند به امتداد زمان پرداخت زکات فطره تا زوال.

حکم پرداخت زکات فطره در صورتی که وقت ادا گذشته باشد: در مبحث قبلی سه معیار برای تعیین آخرین وقت ادای زکات فطره بیان شد این بحث مربرط است به اینکه بر اساس هر کدام از این معیار‌های سه گانه اگر وقت اداء بگذرد و زکات فطره پرداخت نشود حکم مسئله چه خواهد شد؟ آیا دیگر تکلیفی نمی‌ماند و یا اینکه باید قضای آن به جا آورده شود؟ و یا اینکه حکم دیگری در اینجا مطرح است؟

در این فرض، مسئله از دو جهت مورد نظر است.

جهت اول: از اولین وقت ادای زکات فطره تا آخرین وقت، زکات را پرداخت نکرده و علاوه بر آن عزل هم نکرده است.

جهت دوم: در زمان ادای زکات فطره، زکات را به دست فقیر نرسانده ولی آن را عزل کرده حال یا قیمت و یا خود جنس مورد نظر را، در حالت دوم گویا این زکات را به دست فقیر رسانده و تکلیفی بر عهده او باقی نمانده است و این زکات به صورت امانت در اختیار او است تا اینکه به دست مستحق برساند.

کلام مرحوم امام در این مسئله: «فان خرج وقتها و كان قد عزلها دفعها الى مستحقها، و إن لم يعزلها فالأحوط عدم سقوطها، بل يؤدي ناويا بها القربة من غير تعرض للأداء و القضاء»[11] . اگر وقت ادای زکات فطره بگذرد و مقدار زکات فطره را عزل کرده باشد و به این نیت کنار گذاشته باشد پس باید آن را به مستحق برساند ولی اگر عزل نکرده باشد احوط آن است که زکات فطره ساقط نشده است بلکه آن را قربة إلی اللّه ادا می‌کند بدون اینکه متعرض قضا یا ادا بودن آن شود.

کلام صاحب جواهر رحمه الله در این مسئله: «فان صلى أو خرج وقت الصلاة أو خرج اليوم على الأقوال الثلاثة و لم يكن قد أوصلها إلى المستحق أو من يقوم مقامه فان كان قد عزلها في الوقت المزبور و إن لم يؤدها فيه ناويا للقربة أخرجها واجبا بنية الأداء بل لا يحتاج إلى نية ذلك أيضا»[12] . ایشان در این مسئله قائلند که اگر زکات فطره را در وقت ادا به مستحق یا به متولی امر زکات پرداخت نکند تا اینکه وقت بگذرد اگر در وقت اداء این مقدار زکات را عزل کرده باشد هر چند قصد قربة هم نکرده باشد در خارج وقت به نیت اداء به مستحق می‌دهد البته در این حال هم نیازی به نیت کردن نیست.

کلام مرحوم سید در عروه: «و إن خرج وقتها و لم يخرجها فإن كان قد عزلها دفعها إلى المستحق بعنوان الزكاة و إن لم يعزلها فالأحوط الأقوى عدم سقوطها بل يؤديها بقصد القربة من غير تعرض للأداء و القضاء»[13] . در این کلام مرحوم سید نیز فتوای امام رحمه الله تأیید می‌شود.

روایت اسحاق بن عمار به عنوان شاهد بر این حکم: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَيْرِهِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ إِذَا عَزَلْتَهَا فَلَا يَضُرُّكَ مَتَى أَعْطَيْتَهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ أَوْ بَعْدَ الصَّلَاةِ»[14] [15] .

قول مختار: این روایت نیز سابقا مورد استشهاد قرار گرفت و دلیل واضحی بر این مدعی است که اگر کسی زکات فطره را در وقت اداء عزل کرده باشد هر وقت بخواهد به دست مستحق برساند مشکلی نخواهد بود.

در این عبارت حکم مسئله از جهت اینکه در وقت ادای زکات فطره عزل شده باشد معلوم شد ولی از جهت دیگر اینکه در وقت اداء عزل نشده باشد جلسه بعد بررسی می‌شود.