درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / مهلت شرعی دفع زکات فطره

تذکر: از راه دور به شما طالبان معارف دینی عرض سلام دارم از خدا می‌خواهیم که این بلیه کرونا از سر مردم دنیا کوتاه شود تا باز هم مانند گذشته در سلامت و امنیت به زندگی معمولی خودشان برسند. این ویروس منحوس خسارت‌های فراوانی وارد کرده است این ایام در کشور ما روزانه قریب به پانصد نفر به خاطر گرفتار شدن به این مریضی جانشان را از دست می‌دهند در کشورهای دیگر هم وضع همین است یقینا این بلایا وسیله‌ی امتحان و آزمایش همه مردم است؛ شنیده شده بعضی‌ها که توان بهتری دارند با اقشار آسیب پذیر جامعه مدارا می‌کنند، اگر صاحب ملک هستند خانه‌ای یا مغازه‌ای به اجاره کسی در آورده‌اند در این ایام سخت معیشتی یا اجاره نمی‌گیرند یا مهلت می‌دهند. وقتی تمام انبیاء و اولیای الهی در سطح بسیار بالا مورد ابتلا قرار می‌گرفتند مردم عادی هم از این قاعده مستثنی نیستند؛ پیغمبر اولی العزمی مانند ابراهیم خلیل الرحمن مبتلا به آزمون‌های بسیار سنگینی شد و با سرافرازی از همه آنها خارج شد به نحوی که خود خداوند یادآور توفیقات این عبد خالص خود است.

بحث فقهی:

قول مشهور در زمان وجوب زکات فطر: بعد از معلوم شدن کسانی که واجب النفقه هستند و جزء عیالات و بعد از مشخص شدن زمان وجوب زکات فطره و جنس قابل پرداخت به عنوان زکات فطره نوبت به این می‌رسد که محدوده زمانی پرداخت این زکات معلوم شود.

راجع به زمان وجوب زکات فطره مطالبی عرض شد مبنی بر اینکه به اتفاق علماء این زمان حین دخول لیلة العید است و مرحوم امام قید قُبیل شب عید را هم مطرح کرده‌اند به نحوی که خود مکلف به عنوان معیل و عائله او به عنوان عیال در حالیکه جامع شرائط وجوب زکات فطره هستند وارد شب عید فطر شوند که لازمه‌ی تحقق این شرط آن است که ولو به اندازه‌ی چند لحظه از آخرین لحظات آخرین روز ماه رمضان را با این شرائط درک کرده باشند.

مخالفین قول مشهور در زمان وجوب زکات فطره: البته این قول مخالفینی هم دارد که صاحب مدارک رحمه الله از جمله این مخالفین است و این گروه نظرشان این است که زمان وجوب زکات فطره حین دخول نماز صبح است و دلائلی بر این قول اقامه کرده‌اند و ما به نحو مبسوط در جلسات قبلی به این مسئله پرداختیم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که قول صحیح همان قول به وجوب زکات فطره حین دخول لیلة العید است و برای اثبات این مدعا قول مشهور را مطرح کردیم و به چند روایت در اثبات این مدعی متمسک شدیم.

اکنون فقط به یک اشکال سندی در روایت عمار که قبلا مورد استدلال بود اشاره و رد اشکال را بررسی می‌کنیم.

استدلال روایی در اثبات قول مشهور: دو روایت از معاویة بن عمار نقل شد که مضمون این روایات چنان است که در اطمینان به وجوب زکات فطره در این زمان شکی باقی نمی‌ماند؛ وقتی سؤال می‌شود که پس از غروب شب عید مولودی به دنیا می‌آید یا غیر مسلمانی مسلمان می‌شود؟ امام(ع) به صراحت فرمودند که زکات فطره بر اینها واجب نیست زیرا اینها حین شب عید را با شرائط لازم درک نکرده‌اند.

اشکال سندی بر روایت معاویة بن عمّار: شاید ایراد شود که در سند یکی از این روایات کسی به نام علی بن ابی حمزه قرار گرفته است که یکی از سردمداران فرقه ضالّه واقفیه است که به جهت طمعی که به وجوهات فراوان باقی مانده از زمان وکالتی که از طرف امام کاظم(ع) داشت امامت امام رضا(ع) را منکر شد و با وجود این آیا می‌توان روایتی که در سلسله راویان آن چنین کسی قرار گرفته است را به عنوان سند استدلال پذیرفت؟

رد اشکال سندی بر روایت معاویة بن عمار: قبلا عرض شد که با توجه به شهرت این فتوی و تأیید سایر روایات صحیح که چنین مضمونی دارند و همچنین به جهت وجود این احتمال که این روایت در زمان حیات خود امام کاظم(ع) در زمانی که انحرافی در علی بن ابی حمزه مشاهده نشده بود نقل شده باشد.

با این قرائن لطمه‌ای به صحیحه بودن این روایت وارد نمی‌شود و ضعف سند جبران می‌شود پس اشکال سندی مرتفع است.

اکنون وارد ادامه بحث می‌شویم تا حالا وقت آن است معلوم شود این جنسی که پس از وجوب زکات فطره به نیت زکات فطره منعزل شده است تا چه زمانی باید به دست مستحق برسد و چه زمانی قضا می‌شود؟

مدّت استمرار دفع زکات فطره: در این مسئله اقوال مختلفی برای تعیین مدّت استمرار دفع زکات فطره نقل شده است که در درس قبل اشاراتی داشتیم و اکنون به تفصیل اقوال می‌پردازیم و ادله را بررسی می‌کنیم.

قول اول: استمرار دفع زکات فطره تا وقت اقامه نماز عید: این قول مشهور است. علّامة در منتهی فرموده است: «و لا يجوز تأخيرها عن صلاة العيد اختيارا، فإن أخّرها أثم‌، و به قال علماؤنا أجمع‌»[1] .

مرحوم علامه تأخیر ادای زکات فطره را تا بعد از اقامه نماز عید فطر جایز نمی‌داند و معتقدند که اگر کسی اختیارا دفع زکات فطره را تا بعد از نماز عید به تأخیر اندازد معصیت کرده است، حتی قائلند این فتوای اجماع علمای شیعه است.

توضیح استاد: البته مقصود فعل صلاة است و الّا زمان اقامه نماز عید فطر از طلوع آفتاب تا ظهر عید استمرار دارد ولی هر کس در این فاصله نماز عید را اقامه کند این مهلت دفع زکات فطره او هم به پایان می‌رسد و اگر کسی بعد از نماز عید زکات فطره را بدهد گویا جداگانه یک صدقه‌ای که ربطی به زکات فطره ندارد پرداخت می‌کند و به همین جهت است که ایشان فرمودند: «و لا يجوز تأخيرها عن صلاة العيد اختيارا».

دلیل قول اول: این قول مشهور است و برای اثبات آن روایاتی نقل کرده اند:

1-روایت ابن میمون[2] : «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍعَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مَنْصُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْفِطْرَةُ إِنْ أُعْطِيَتْ قَبْل`َ أَنْ تَخْرُجَ إِلَى الْعِيدِ فَهِيَ فِطْرَةٌ وَ إِنْ كَانَتْ بَعْدَ مَا تَخْرُجُ إِلَى الْعِيدِ فَهِيَ صَدَقَةٌ‌»[3] [4] . در این روایت امام صادق(ع) به صراحت فرموده‌اند آخرین وقت دفع زکات فطره تا زمان اقامه نماز عید است و اگر بعد از این وقت دفع شود گویا صدقه‌ای غیر از زکات فطره داده می‌شود.

2-روایت عبد الله بن سنان: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ إِعْطَاءُ الْفِطْرَةِ قَبْلَ الصَّلَاةِ أَفْضَلُ وَ بَعْدَ الصَّلَاةِ صَدَقَةٌ‌»[5] [6] در این روایت نیز امام صادق(ع) وقت دفع زکات فطر را تا زمان اقامه نماز دانسته‌اند اگر چه در این روایت از لفظ أفضل استفاده شده است ولی این لفظ به این معنا نیست که اگر بعد از نماز هم زکات دفع شود همچنان زکات فطره به حساب می‌آید ولی فضیلتش کمتر است بلکه با قرینه قرار دادن مضامین سایر روایات، این روایت به این معنا است که اصل و تمام فضیلت مربوط به دفع قبل از نماز عید است و این یک وظیفه است و بعد از نماز دیگر زکات فطره به حساب نمی‌آید.

3-صحیحة فضلاء: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ وَ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ ابْنَيْ أَعْيَنَ وَ الْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالا عَلَى الرَّجُلِ أَنْ يُعْطِيَ عَنْ كُلِّ مَنْ يَعُولُ مِنْ حُرٍّ وَ عَبْدٍ وَ صَغِيرٍ وَ كَبِيرٍ يُعْطِي يَوْمَ الْفِطْرِ (قَبْلَ الصَّلَاةِ) فَهُوَ أَفْضَلُ وَ هُوَ فِي سَعَةٍ أَنْ يُعْطِيَهَا مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ يَدْخُلُ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَى آخِرِهِ الْحَدِيث‌»[7] .

صحیحة فضلاء روایتی است که محمد بن یحیی نقل نموده است از تعدادی که همه از فضلاء هستند از این جهت است که تعبیر به صحیحه فصلاء کرده است معلوم است که اعتبار این حدیث در جایگاه بالایی است، راوی نقل کرده است از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که بر هر کس واجب است از طرف عائله خود چه حر باشند و چه عبد، چه نابالغ باشند و چه بالغ، قبل از نماز عید زکات فطره بپردازد و این زمان افضل است.

البته راجع به لفظ افضل در روایت قبل توجیهی مطرح شد که در این روایت نیز وارد است.

4-روایت علی بن موسی بن طاوس: «عَلِيُّ بْنُ مُوسَى بْنِ طَاوُسٍ فِي كِتَابِ الْإِقْبَالِ قَالَ رَوَيْنَا بِإِسْنَادِنَا إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ يَنْبَغِي أَنْ يُؤَدِّيَ الْفِطْرَةَ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ النَّاسُ إِلَى الْجَبَّانَةِ فَإِنْ أَدَّاهَا بَعْدَ مَا يَرْجِعُ فَإِنَّمَا هُوَ صَدَقَةٌ وَ لَيْسَتْ فِطْرَة»[8] . سزاوار است کسانی که می‌خواهند زکات فطره ادا بکنند قبل از اینکه برای نماز به بیابان و صحراء بروند این زکات را دفع کنند و إلا بعد از برگشت از صحراء و بعد از نماز عید دیگر زکات فطره به حساب نمی‌آید و صدقه است.

6-موثقة إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ غَيْرِهِ قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ إِذَا عَزَلْتَهَا فَلَا يَضُرُّكَ مَتَى أَعْطَيْتَهَا قَبْلَ الصَّلَاةِ أَوْ بَعْدَ الصَّلَاةِ»[9] [10] ‌ امام(ع) قاعده‌ای فرموده‌اند که اگر بعد از زمان وجوب زکات فطره که حین دخول شب عید است، جنس زکات فطره عزل شد و به این نیت کنار گذاشته شد دیگر فرقی نمی‌کند که این زکات قبل از نماز عید به دست مستحق برسد یا بعد از نماز.

با توجه به این روایت نیز اصل وجوب دفع زکات فطره قبل از نماز عید به دست می‌آید.

نظر استاد: مطلب مهمی که در این روایت به دست می‌آوریم این است که اگر کسی بعد از وجوب زکات فطره اقدام نکند و زکات فطره را به مستحق نرساند و یا اگر به مستحق دست رسی ندارد اختیارا زکات را کنار نگذارد و با این حال بخواهد نماز عید بخواند دیگر زکات فطره او مقبول نخواهد بود. ولی اگر زکات را کنار بگذارد گویا به دست مستحق رسانده است ولی این جنس به عنوان زکات فطره در دست او امانت است که در موقعیت مناسب به دست مستحق برساند و اگر اتفاقی پیش بیاید که این زکات پس از عزل از بین برود و او در نگهداری آن کوتاهی نکرده باشد دیگر تکلیفی به گردن او نخواهد بود.

تا کنون ادله قول اول عرض شد ادامه بحث و بررسی سایر ادله جلسه‌ی بعد.