درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة/مقدار زکات فطره برای هر نفر

در جلسات قبلی راجع به جنس زکات فطره صحبت شد و به این نتیجه رسیدیم که اجناسی مانند: گندم، جو، کشمش، خرما، برنج، شیر و به طور کل آنچه قوت غالب مردم است می‌تواند به عنوان زکات فطره پرداخت شود و همچنین گفته شد در بین این اجناس افضل تمر است چنانچه تعابیر «احبّ إلیّ» و «أفضل» در مورد تمر در روایات وارد شده است و بعد از تمر در افضلیت کشمش است و در تعلیلی برای آن مطرح شد نفع آنها زودتر به فقیر می‌رسد و از همین تعلیل استفاده کردیم هرچه نفعش برای فقیر بیشتر باشد همان افضل برای او خواهد بود مانند اینکه اگر بذر گندم برای کشت در اختیار فقیر قرار گیرد و او شرائط کشاورزی را داشته باشد و نیازمند به بذر باشد افضل آن است که این بذر در اختیار او قرار بگیرد. در این جلسه راجع به مقدار زکات فطره صحبت خواهیم کرد.

اقوال در مقدار زکات فطره برای هر نفر:

1-کلام مرحوم امام: «القول في قدرها و هو صاع من جميع الأقوات حتى اللبن»[1] .‌

مقدار زکات فطره برای هر کدام از اجناسی که برای زکات فطره در نظر گرفته شود به إزاء هر نفر یک صاع است حتی شیر هم این حکم را دارد. برخی از فقهاء راجع به شیر اختلاف دارند ولی نظر امام ره این است که شیر هم از جهت مقدار با سایر اقلام مطرح شده در زکات فطره فرقی ندارد.

2-کلام مرحوم صاحب جواهر: «و أما القدر فالفطرة من جميع الأقوات المذكورة عدا اللبن صاع بلا خلاف أجده فيه بل الإجماع بقسميه عليه، و النصوص يمكن دعوى تواترها فيه‌»[2] . در این عبارت که شرحی بر متن شرایع است مرحوم صاحب جواهر مقدار زکات فطره را از جمیع اجناس مطرح شده یک صاع معرفی کرده است به استثنای لبن که إن‌شاء اللّه راجع به این استثناء بعدا صحبت خواهیم کرد و ایشان مدعی هستند که در این فتوی هیچ مخالفی را پیدا نکردند بلکه اجماع از دو قسم آن یعنی اجماع محصل و اجماع منقول بر این حکم دلالت دارد و مدعی هستند که در اثبات این حکم به قدری روایات وارد شده است که می‌توان ادعای تواتر این روایات را نمود.

3-کلام مرحوم حکیم: «[الواجب في القدر: الصاع عن كل رأس‌] و تشهد له النصوص الكثيرة، التي أنهاها بعضهم إلى سبعة عشر حديثا، سبعة منها صحاح»[3] . در این عبارت، مرحوم حکیم بر اساس فتوای صاحب عروة مقدار زکات فطره را یک صاع برای هر نفرمعرفی کرده است و در شرح این عبارت ایشان مدعی هستند که برای اثبات این فتوی 17 روایت قابل تمسک است که 7 روایت در بین این دسته از روایات صحیح می‌باشند.

روایات دال بر وجوب یک صاع از در زکات فطره برای هر نفر:

1-روایت معاویة بن وهب: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ فِي الْفِطْرَةِ جَرَتِ السُّنَّةُ بِصَاعٍ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ زَبِيبٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ شَعِيرٍ فَلَمَّا كَانَ فِي زَمَنِ عُثْمَانَ وَ كَثُرَتِ الْحِنْطَةُ قَوَّمَهُ النَّاسُ فَقَالَ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ بِصَاعٍ مِنْ شَعِيرٍ- وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِي الْعِلَلِ كَالَّذِي قَبْلَه‌»[4] . در این روایت امام صادق(ع) سنت در زکات فطره را یک صاع معرفی فرموده‌اند از اجناسی مانند: خرما و کشمش و جو. حضرت در توضیح اینکه در زمان عثمان کسانی پیدا شدند که نصف صاع از گندم را به إزای یک صاع از جو قیمت گذاری کردند فرمودند: این یک بدعتی بوده است که از طرف خود به آن قائل بودند.

2-صحیحه‌ی سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ: «مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ‌ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ يُدْفَعُ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ مِنَ الْحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ الزَّبِيبِ قَالَ صَاعٌ بِصَاعِ النَّبِيِّ ص‌»[5] .

در این روایت نیز امام رضا(ع) مقدار زکات فطره را از اجناس ذکر شده یک صاع بیان فرموده‌اند آن‌هم بر اساس پیمانه‌ای که در زمان پیغمبر اسلام(ص) در مدینه متداول بوده است.

3-روایة عبدالله بن مغیرة: «‌وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِي الْفِطْرَةِ قَالَ تُعْطَى مِنَ الْحِنْطَةِ صَاعٌ وَ مِنَ الشَّعِيرِ صَاعٌ وَ مِنَ الْأَقِطِ صَاع‌»[6] .

در این روایت امام رضا(ع) مقدار زکات فطره از اجناسی مانند: گندم و جو و کشک را یک صاع بیان فرموده‌اند.

4-صحیحه‌ی حلبی: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ قُولَوَيْهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مَعْرُوفٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي بَكْرٍ الرَّازِيِّ فِي زَكَاةِ الْفِطْرَةِ وَ سَأَلْنَاهُ أَنْ يَكْتُبَ فِي ذَلِكَ إِلَى مَوْلَانَا يَعْنِي عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ ع- فَكَتَبَ أَنَّ ذَلِكَ قَدْ خَرَجَ لِعَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ- أَنَّهُ يُخْرَجُ مِنْ‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ التَّمْرِ وَ الْبُرِّ وَ غَيْرِهِ صَاعٌ وَ لَيْسَ عِنْدَنَا بَعْدَ جَوَابِهِ علینا فِي ذَلِكَ اخْتِلَاف‌»[7] . در این مکتوبه‌ای که از امام هادی(ع) نقل شده است حضرت به صراحت مقدار زکات فطره را یک صاع از اجناسی مانند: تمر و گندم و غیر این دو بیان فرموده‌اند و راوی در ادامه قائل شده: در این حکم بعد از شنیدن روایت امام هادی(ع) راجع به مقدار زکات فطره، بین ما علمای شیعه اختلافی به وجود نیامد.

5-صحیحه‌ی محمد بن عیسی: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى قَالَ كَتَبَ إِلَيْهِ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عُقْبَةَ يَسْأَلُهُ عَنِ الْفِطْرَةِ كَمْ هِيَ بِرِطْلِ بَغْدَادَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ وَ هَلْ يَجُوزُ إِعْطَاؤُهَا غَيْرَ مُؤْمِنٍ فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلَيْكَ أَنْ تُخْرِجَ عَنْ نَفْسِكَ صَاعاً بِصَاعِ النَّبِيِّ ص وَ عَنْ عِيَالِكَ أَيْضاً وَ لَا يَنْبَغِي أَنْ تُعْطِيَ زَكَاتَكَ إِلَّا مُؤْمِنا»[8] . در این روایت، راوی از معصوم(ع) کتباً در مورد کفایت رطل و پیمانه بغداد در تعیین مقدار صاع جهت زکات فطره و اینکه آیا این زکات به فقرای غیر شیعه تعلق می‌گیرد یا نه؟ پرسید، امام(ع) در جواب نوشته‌اند: «واجب است که برای خودت و برای عیال خودت با پیمانه و رطل نبوی به مقدار یک صاع زکات فطره بدهی و زکات فطره به غیر از فقرای شیعه بر دیگران جایز نیست».

اگر چه نام امام(ع) در این روایت ذکر نشده است ولی شخصیتی مانند محمد بن عیسی کسی نیست که از غیر امام سؤال بکند.

نظر استاد:نتیجه اینکه یک صاع از اجناس ذکر شده جهت هر نفر به عنوان زکات فطره باید پرداخت گردد.

بررسی روایات مخالف: قول مشهور و همچنین دلالت روایاتی که ادعای تواتر آنها شده است دال بر این مطلب است که مقدار زکات فطره برای هر نفر یک صاع است ولی در مقابل این روایات، روایات مخالف دیگری وجود دارد که در بین آنها روایات صحیحة هم یافت می‌شود که می‌گویند نصف صاع کفایت می‌کند و خود همین روایات باز دو دسته می‌شوند؛ طایفه‌ای از این روایات در خصوص حنطه وارد شده است که نصف صاع کفایت می‌کند و طایفه دیگر از این روایات، در تمام اجناس مطرح شده در زکات فطره، چنین حکمی را بیان کرده‌اند. در این مرحله باید هر دو طایفه مخالف را مورد بررسی قرار دهیم تا راهی برای جمع کردن با روایاتی که یک صاع را بیان کرده‌اند پیدا کنیم.

روایات وارد در خصوص کفایت نصف صاع از حنطه به عنوان زکات فطره:

1-صحیحه‌ی حلبی: «وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ عَلَى كُلِّ مَنْ يَعُولُ الرَّجُلُ عَلَى الْحُرِّ وَ الْعَبْدِ وَ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ وَ الصَّاعُ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ»[9] .

امام صادق(ع) در این روایت مقدار زکات فطره را یک صاع از تمر یا نصف صاع از گندم به إزای هر نفر از عائله معرفی نموده‌اند و مقدار یک صاع را چهار مد مشخص فرموده‌اند.

2-صحیحه‌ی منصور بن حازم: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ‌ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ قَالَ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِيرٍ وَ التَّمْرُ أَحَبُّ إِلَي‌»[10] . در این روایت نیز امام صادق(ع) مقدار زکات فطره را یک صاع از تمر یا نصف صاع از گندم یا یک صاع از جو بیان فرموده‌اند و در إدامه متذکر شده‌اند که پرداخت زکات فطره از تمر برای آن حضرت محبوب‌تر است.

نظر استاد: روایات دیگر در خصوص نصف صاع از گندم وارد شده است و ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.

تحلیل مقایسه‌ای روایات دال بر یک صاع و روایات دال بر نصف صاع از گندم و غیر گندم در مُخرَج زکات فطره:

قول مرحوم خوئی: مرحوم خوئی در تحلیل این دو دسته روایات قائلند که اگر ما باشیم و این دو دسته روایات باید بگوییم: آن روایاتی که می‌گویند زکات فطره یک صاع برای هر نفر است مقصود این روایات افضلیت در مسئله است و این روایات حمل بر افضلیت می‌شود و إلا نصف صاع حداقل مقداری است که واجب شرعی با آن أدا می‌شود.

ولی در نظر مرحوم خوئی حق مطلب آن است که قرینه خارجیه وجود دارد که روایات دال بر کفایت نصف صاع در زکات فطره محمول بر تقیه هستند زیرا این مقدار؛ نصف صاع، بدعتی است که در زمان عثمان و معاویه رواج پیدا کرد.

دلیل تقیه‌ای بودن روایات نصف صاع در مخرج زکات فطره:

1-روایة معاویة بن وهب: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ فِي الْفِطْرَةِ جَرَتِ السُّنَّةُ بِصَاعٍ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ زَبِيبٍ أَوْ صَاعٍ مِنْ شَعِيرٍ فَلَمَّا كَانَ فِي زَمَنِ عُثْمَانَ وَ كَثُرَتِ الْحِنْطَةُ قَوَّمَهُ النَّاسُ فَقَالَ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ بُرٍّ بِصَاعٍ مِنْ شَعِيرٍ- وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِي الْعِلَلِ كَالَّذِي قَبْلَه‌»[11] . در این روایت امام صادق(ع) دلیل رواج نصف صاع از گندم را به عنوان زکات فطره، رواج بدعتی از مردم در زمان عثمان دانسته‌اند که با مقایسه قیمت گندم و جو به این نتیجه رسیده بودند که مقدار زکات فطره از گندم نصف صاع است.

2-روایة یاسر قمّی خادم امام رضا(ع): «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ يَاسِرٍ الْقُمِّيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ الْفِطْرَةُ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ وَ صَاعٌ مِنْ شَعِيرٍ وَ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ وَ صَاعٌ مِنْ زَبِيبٍ وَ إِنَّمَا خَفَّفَ الْحِنْطَةَ مُعَاوِيَة»[12] .

در این روایت نیز امام رضا(ع) مقدار زکات فطره را یک صاع از اجناس ذکر شده در روایت معرفی می‌فرمایند و حضرت در بیان دلیل رواج نصف صاع از گندم، آن را بدعت معاویه دانسته‌اند.

3-صحیحه‌ی حلبی: «وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ عَلَى كُلِّ رَأْسٍ مِنْ أَهْلِكَ إِلَى أَنْ قَالَ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ نِصْفُ صَاعٍ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ شَعِيرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ زَبِيبٍ لِفُقَرَاءِ الْمُسْلِمِينَ الْحَدِيثَ‌- أَقُولُ هَذَا وَ أَمْثَالُهُ مَحْمُولٌ عَلَى التَّقِيَّةِ لِمَا سَبَقَ قَالَهُ الشَّيْخُ لِمَا دَلَّ عَلَى حُكْمِ عُثْمَانَ وَ مُعَاوِيَةَ بِذَلِك‌»[13] . در این روایت نیز مقدار زکات فطره نصف صاع از اجناس مذکور بیان شده است.

در توضیحی که شیخ حر عاملی در پایان روایت مطرح نموده‌اند دلیل این بیان امام(ع) را تقیه از حکم عثمان و معاویه دانسته‌اند. چنانچه شیخ طوسی متذکر این مسئله شده‌اند.

ادامه بحث در این موضوع إنشاء اللّه در جلسه آینده.

وصلی اللّه علی سیّدنا محمد و آله الطاهرین