درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة/سقوطِ وجوبِ زکاتِ فطره در صورت انتقالِ وجوب بر دیگری

زکات فطره‌ی تمامِ عائله از جمله زوجه و مهمان و هر کسی که به نحوی در شب عید فطر، نان خور و عائله کسی به حساب آیند از خود این افراد ساقط و به گردن صاحب خانه و معیل است هرچند خود این افراد مُتمِّکن و دارا باشند و بنا بر قول مشهور و فتوای مرحوم امام اگر علم پیدا کنند که زکاتشان از طرف صاحب خانه از روی عصیان یا نسیان پرداخت نشده است احتیاط مستحب است که خود اقدام به پرداخت زکات فطره خود نمایند هر چند که اقوی عدم وجوب زکات فطره بر این افراد است.

در این مسئله دو وجوب در زکات فطره لحاظ نمی‌شود به نحوی که یک وجوب به عائله و مهمان وارد شود و وجوب دیگر به صاحب خانه و معیل، روایتی از کتب صِحاح اهل سنت نقل می‌شود: «لا ثِنی فی الصدقة»[1] یعنی صدقه از یک جهت دو بار واجب نمی‌شود. این روایت در کتب ما شیعیان وارد نشده است.

وقتی زکات فطره‌ی کسی بر غیر، واجب شد، از خود آن شخص وجوب زکات فطره برداشته می‌شود و در صورت عدم پرداخت از طرف معیل، واجب نیست که خود عائله اقدام به پرداخت زکات نماید.

وجه عدم وجوب زکات فطره بر عائله: در توجیه سقوط وجوب بر عائله می‌توان گفت که از اول خطاب وجوب بر معیل وارد شده است و دیگر وجوبی باقی نمی‌ماند که خود عائله لازم باشد اقدام به پرداخت زکات فطره خود کند.

اهمیت زکات فطره در لسان روایات: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مُعَتِّبٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اذْهَبْ فَأَعْطِ عَنْ عِيَالِنَا الْفِطْرَةَ وَ عَنِ الرَّقِيقِ وَ اجْمَعْهُمْ وَ لَا تَدَعْ مِنْهُمْ أَحَداً فَإِنَّكَ إِنْ تَرَكْتَ مِنْهُمْ إِنْسَاناً تَخَوَّفْتُ عَلَيْهِ الْفَوْتَ قُلْتُ وَ مَا الْفَوْتُ قَالَ الْمَوْتُ‌»[2] .

امام صادق(ع) به وکیل خود متعب فرمود: «برو و برای تمام کسانی که هزینه آنان برعهده ماست، فطره بده و هیچ کدام را ترک مکن؛ زیرا اگر کسی را ترک و فراموش کنی، می‌ترسم فوت شود». معتب پرسید: فوت چیست؟ امام(ع)فرمود: «مرگ».

کلام سید در عروة: «تجب الفطرة عن الزوجة سواء كانت دائمة أو متعة مع العيلولة لهما من غير فرق بين وجوب النفقة عليه أو لا لنشوز أو نحوه و كذا المملوك و إن لم تجب نفقته عليه و أما مع عدم العيلولة فالأقوى عدم الوجوب عليه و إن كانوا من واجبي النفقة عليه و إن كان الأحوط الإخراج خصوصا مع وجوب نفقتهم عليه و حينئذ ففطرة الزوجة على نفسها إذا كانت غنية و لم يعلها الزوج و لا غير الزوج أيضا و إما إن عالها أوعال المملوك غير الزوج و المولى فالفطرة عليه مع غناه‌»[3] .

زوجه چه دائم یا موقت در صورتی که در شب عید فطر نان خور محسوب شوند حتی اگر در غیر شب عید به هر علت واجب النفقه نباشند و نیز مملوک گرچه واجب النفقه نباشند زکات فطره آنها بر معیل واجب است ولی اگر نان خور به حساب نیایند حتی اگر واجب النفقه باشند اقوی عدم وجوب زکات آنان بر معیل است هر چند احتیاط آن است که اگر واجب النفقه هستند زکات بر عهده معیل باشد.

بنا بر فرض عدم وجوب بر معیل اگر زوجه در شب عید نان خور کسی نباشد زکات فطره بر خودش واجب است اما اگر زوجه نان خور غیر زوج باشد یا عبد نان خور غیر مولی باشد زکات بر معیل واجب است در صورتی که معیل غنی باشد.

مسئله5:کلام مرحوم امام در مسئله پنجم: «الغائب عن عياله يجب عليه أن يخرجها عنهم‌ إلا إذا و كلهم في إخراجها من ماله و كانوا موثوقا بهم في الأداء»[4] .

در این مسئله، مرحوم امام فرموده‌اند: اگر صاحب خانه خود در مسافرت باشد و به دلیلی نتواند در کنار عائله خود باشد ولی کسانی به نحوی عائله‌ی او به حساب آیند واجب است که زکات فطره‌ی همه آنها را بدهد. مثلا از طریق حواله کردن پول زکات فطره یا فرستادن اقلامی که به عنوان زکات فطره پرداخت گردد، این واجب را باید اداء بکند و حضور و عدم حضور خود صاحب خانه تأثیری در این مسئله ندارد.

و اگر در بین عائله کسانی باشند که مورد وثوق او هستند و از طرف او وکیل قرار گرفته‌اند باید از اموال این صاحب خانه، زکات فطره‌ی همه‌ی عائله‌ی او را پرداخت نمایند.

مسئله6:کلام مرحوم امام در مسئله ششم(معیار در وجوب پرداخت زکات فطره دیگران):

«الظاهر أن المدار في العيال هو فعلية العيلولة لا على وجوب النفقة و إن كان الأحوط مراعاة أحد الأمرين، فلو كانت له زوجة دائمة في عيلولة الغير تجب على ذلك الغير فطرتها لا عليه، و لو لم تكن في عيلولة أحد تجب عليها مع اجتماع الشرائط، و مع عدمه لا تجب على أحد، و كذا الحال في المملوك»[5] .

مرحوم امام در این مسئله در صدد بررسی دو معیار هستنند:

اوّل: واجب النفقه بودن: یعنی ملاک وجوب زکات فطره‌ی اشخاص بر گردن غیر، این است که این افراد واجب النفقه‌ی آن غیر باشند.

در نتیجه کسانی که جزء واجب النفقه نمی‌باشند مانند مهمان و کارگر از این حکم خارج خواهند شد.

دوم: عائله بودن: یعنی در وجوب زکات فطره مهم نیست که چه کسانی واجب النفقه او هستند بلکه معیار این است که چه کسانی در شب عید فطر جزء عیال و نان خور او به حساب می‌آیند هر چند برخی از این افراد اصلا واجب النفقه او نباشند و چه بسا برخی از کسانی که واجب النفقه هستند در شب عید تحت عیلولت کسی دیگر باشند و زکات آنها بر ذمه غیر واقع شود البته غالبا کسانی که واجب النفقه هستند عائله او هم هستند.

نظر استاد: مرحوم امام در این مسئله عائله بودن را معیار قرار داده‌اند نه واجب النفقه بودن را، هر چند فرموده‌اند: احتیاط رعایت یکی از این دو امر است.

نتیجه‌ی این بیان ایشان این می‌شود که اگر کسی زوجه‌ی دائمه او شب عید فطر عیلوله کس دیگر باشد زکات او بر عهده زوج نخواهد بود و اگر هیچ کس معیل او نباشد واجب است که زکات فطره‌ی خود را اداء نماید در صورتی که تمام شرائط وجوب جمع شده باشد و در نبود شرائط بر کسی زکات فطره واجب نمی‌شود؛ حکمی که برای زوجه گفته شد برای مملوک هم خواهد بود.

تأیید روایی در معیار عائله بودن: در تایید معیار «عائله بودن» در وجوب زکات فطره کسانی که به نحوی عائله کسی شده‌اند، روایاتی در جلسات قبل مطرح شد مانند صحیحه‌ی عمر بن یزید: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ عِنْدَهُ الضَّيْفُ مِنْ إِخْوَانِهِ فَيَحْضُرُ يَوْمُ الْفِطْرِ يُؤَدِّي عَنْهُ الْفِطْرَةَ فَقَالَ نَعَمْ الْفِطْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى كُلِّ مَنْ يَعُولُ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى صَغِيرٍ أَوْ كَبِيرٍ حُرٍّ أَوْ مَمْلُوك‌»[6] .

عمر بن یزید روایت نموده است از امام صادق(ع) در مورد شخصی پرسیدم که در شب عید فطر مهمان دارد، آیا زکات فطره‌ی مهمان بر صاحب خانه واجب است؟ امام صادق(ع) فرمود: آری فطره هر کس که درشب عید نان خور به حساب آید بر میزبان واجب است و در این مورد بین زن یا مرد و یا کوچک و بزرگ و یا عبد و حر هیچ تفاوتی نیست.

اما مرحوم سید در این موضوع مطلبی دارند که در جلسه بعد إن شاء الله مطرح می کنیم.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین