درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الزکاة (زکات فطره؛ بررسی زمان وجوب زکات فطره)

شرائط وجوب زکات فطره

شرط اول: تکلیف

شرط دوم: حریّت

شرط سوم: غنی بودن

شرط چهارم: عدم الإغماء

البته مرحوم سید در عروه[1] شرط عدم الإغماء را به عنوان شرط چهارم بیان کرده‌اند ولی این شرط، شرط مستقلی نیست و به همان شرط اول از بین شروط سه گانه یعنی شرط تکلیف باز می‌گردد.

اقوال دوگانه در مسئله زمان وجوب زکات فطره با فراهم شدن شرائط

قول اول: وجوب با احراز شرائط مقارن شب عید فطر

مرحوم سید در عروه می‌فرمایند: «المدار فی وجوب الفطره إدراک غروب لیلة العید جامعاً للشرائط»[2] یعنی حین غروب، این شرائط وجود داشته باشد.

قول مرحوم سید به عنوان قول مشهور در بین فقهاء پذیرفته شده است به عنوان نمونه قول مرحوم خوئی ذیل فرمایش مرحوم سید این‌چنین است: «هذا هو المشهور و المعروف بل أدّعی علیه الإجماع بقسمیه»[3] و همین عبارت را مرحوم صاحب جواهر[4] نیز آورده‌اند و برای اثبات این قول به أدله‌ای از جمله شهرت و اجماع تمسک شده است.

قول دوم: مرحوم امام رحمه الله علیه در لزوم درک یک لحظه قبل از غروب با شرائط مذکوره می‌فرمایند:

«يعتبر وجود الشرائط المذكورة عند دخول ليلة العيد أي قبيله و لو بلحظة بأن كان واجدا لها فأدرك الغروب، فلا يكفي وجودها قبله إذا زال عنده، و لا بعده لو لم يكن عنده، فتجب على من بلغ مثلا عنده أو زال جنونه، و لا تجب على من بلغ بعده أو زال جنونه، نعم يستحب أداؤها إذا كان ذلك قبل الزوال من يوم العيد»[5]

ایشان تحقق شرائط به اندازه ولو یک لحظه قبل از غروب عید را در وجوب زکات فطره لازم می‌دانند و این مسئله از تعبیر ایشان به «أي قبيله و لو بلحظة بأن كان واجدا لها فأدرك الغروب»[6] استفاده می‌شود.

تمسک قائلین هر دو قول به دو روایت از معاویة بن عمار:

هر دو روایت به یک مضمون هستند که باید ابتداء هر دو را بررسی کنیم و بعد کیفیت استدلال به هر یک را بنابر هریک از دو قول بیان کنیم

    1. «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع) فِي الْمَوْلُودِ يُولَدُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ وَ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ يُسْلِمُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ فِطْرَةٌ لَيْسَ الْفِطْرَةُ إِلَّا عَلَى مَنْ أَدْرَكَ الشَّهْر»[7]

در این روایت سؤال از کسانی می‌شود که در شب عید پس از غروب آفتاب روز قبل از عید، شرائط وجوب زکات فطره را پیدا می‌کنند مانند نوزادی که در شب عید به دنیا می‌آید و مانند یهودی و نصرانی که پس از غروب روز قبل از عید مسلمان می‌شود حضرت می‌فرمایند بر این افراد زکات فطره واجب نیست و زکات فطره بر کسی واجب است که شرائط وجوب زکات فطره ولو در چند لحظه آخر ماه رمضان را دارا باشد و با این شرائط آخر ماه رمضان را درک کند و وارد شب عید فطر شود.

    2. «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ(ع) عَنْ مَوْلُودٍ وُلِدَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ- عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا قَدْ خَرَجَ الشَّهْرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يَهُودِيٍّ أَسْلَمَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ- عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا»[8]

در این روایت نیز که صحیحه دانسته شده است معاویة بن عمار گفته است: «من از امام صادق(ع) راجع مولودی که در شب عید فطر به دنیا آمده است سؤال کردم که آیا زکات فطره بر او واجب می‌شود که به دست معیل او دفع گردد؟ حضرت در جواب فرمودند: خیر واجب نمی‌شود و زکات فطره بر کسی واجب است که ماه رمضان را درک کرده باشد و این مولود پس از ماه رمضان در شب عید به دنیا آمده است» راوی در ادامه می‌گوید: «من این سؤال را راجع به یهودی و نصرانی نیز جویا شدم که این افراد در شب عید پس از غروب آخرین روز ماه رمضان به دین اسلام مشرف شده‌اند. حضرت مجدد همان پاسخ را تکرار کردند و دلیل این عدم وجوب را خروج ماه رمضان دانستند نتیجه این است که باید ولو به اندازه لحظه‌ای شرائط وجوب زکات فطره قبل از غروب عید جمع باشد.

بحث روایی در اسناد و مضمون دو روایت معاویة بن عمار

برخی بزرگان مانند صاحب وسائل و سید خوئی در شرح عروه[9] این دو روایت را دو روایت مجزای از هم می‌دانند ولی مرحوم آیت الله فاضل لنکرانی تعجب دارند[10] از اینکه چرا صاحب وسائل این دو را مجزای از هم می‌دانند بلکه یک روایت است.

مختار در این دو روایت: به نظر می‌رسد که قول برتر همان نظر بزرگان از جمله صاحب جواهر رحمه الله[11] است زیرا وقتی در اسناد و سلسله روات این احادیث و حتی الفاظ این دو روایت دقت می‌کنیم کاملا مشهود است که دو روایت است.

معاویة بن عمار: این شخصیت در علم رجال توثیق شده است و کتاب‌های فراوانی از او بر جای مانده است که مشتمل بر روایاتی است که مورد قبول است و به آن‌ها عمل می‌شود، نقل می‌شود که ایشان دارای شأن و جلالت و مقامی بوده‌اند و عمر ایشان نیز بسیار طولانی بوده است و حتی نقل می‌کنند که ایشان 175سال زندگی کرد و از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نقل روایت کرده است.

تحلیل سندی روایت اول: راجع به روایت اول باید عرض شود که هرچند این روایت از معاویة بن عمار نقل شده است ولی از جهت سند ضعیف است زیرا در سند آن شخصی به نام علی بن أبی حمزه[12] قرار دارد که توثیق نشده است.

راجع به این شخصیت باید گفت که او یکی از مؤسسین فرقه ضاله واقفیه است و شخصی کذاب و مفتر و فاسد بوده است و روایت شده است که بعد از شهادت امام کاظم(ع) چنین تبلیغ می‌کرد که امام(ع) از دنیا نرفته و غائب است. این انحراف او به طمع وجوهاتی که در اختیار داشت و نمی‌خواست تحویل امام رضا(ع) بدهد ایجاد شده بود. او خود را هفت امامی معرفی می‌کرد.

امام رضا(ع) راجع به علی بن حمزه فرموده است: «می‌بینم که بعد از فوت، او را در قبر قرار دادند و نکیر و منکر از امامان او سؤال کردند و او نام تمام أئمه را گفت تا اینکه به نام پدرم رسید ولی بعد از او نتوانست نام مرا بر زبان جاری کند و گرز آتشین بر او زده شد»[13]

در عین حال برخی این روایت را با وجود علی بن ابی حمزه صحیحه نامیده‌اند در حالیکه صحیحه نیست البته سایر روات مطرح در این روایت مورد وثوق هستند.

تحلیل سندی روایت دوم

روایت دوم با توجه به اینکه خود معاویة بن عمار این روایت را نقل می‌کند و از طرفی راویان آن همه مورد وثوق هستند، روایت معتبری است ولی گفته‌اند چون مضمون روایت اول با روایت دوم یکی هست ضعف سند روایت اول نادیده گرفته می‌شود و هر دو مورد پذیرش قرار می‌گیرد.

نتیجه تمسک به دو روایت معاویة بن عمار در تعیین زمان وجوب زکات فطره

در مجموع با توجه به این دو روایت باید گفت: برای وجوب زکات فطره بر یک مکلف لاأقل به اندازه لحظه‌ای قبل از غروب واجد شرائط باشد البته نباید بین قول مشهور و قول مرحوم امام ره تفاوت قائل شد هرچند مرحوم امام صراحتا قبیل غروب را ذکر می‌کنند ولی این بزرگان نیز از جهت احراز شرائط و درک غروب عید متصفا بالشرائط، لازم می‌دانند که قبل از غروب واجد شرائط شده باشد.

إنشاءالله ادامه مباحث در جلسه آینده

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین