99/07/14
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / وجود شرائط وجوب زکات فطره قُبیل شب عید
کلام مرحوم امام: «يعتبر وجود الشرائط المذكورة عند دخول ليلة العيد؛ أي‌قبيله ولو بلحظة؛ بأن كان واجداً لها فأدرك الغروب، فلا يكفي وجودها قبله إذا زال عنده، ولا بعده لو لم يكن عنده، فتجب على من بلغ - مثلاً - عنده أو زال جنونه، ولا تجب على من بلغ بعده أو زال جنونه. نعم، يُستحبّ أداؤها إذا كان ذلك قبل الزوال من يوم العيد»[1] . «وجود شرايط مزبور هنگام غروب شب عيد معتبر است يعنى كمى قبل از دخول شب عيد اگر چه يك لحظه باشد به‌طورى كه داراى شرايط باشد سپس غروب را درك كند؛ پس اگر قبل از غروب شرايط را داشته و هنگام غروب زايل شود كافى نيست، و (همچنين) اگر هنگام غروب نباشد و بعد از آن حاصل شود كافى نيست بنابراين زكات بر كسى كه هنگام غروب مثلا بالغ شود يا جنون او برطرف شود واجب است، و بر كسى كه بعد از آن بالغ شود يا جنونش برطرف شود واجب نيست؛ البته اگر اين مطلب (يعنى بالغ و يا عاقل شدن) قبل از ظهر روز عيد باشد مستحب است زكات فطره را بدهد».
تمام شرائطی که در وجوب زکات فطره بیان شد از جهت زمانی باید چنان باشند که در همان لحظه اتمام ماه رمضان و دخول در شب عید باید این شرائط مهیا باشد و واجدا للشرائط ولو بلحظة وارد شب عید بشود، یکی از شرائط تکلیف است یعنی کسی که بالغ و عاقل باشد و مغمی علیه نباشد بنابر این بر طفل و مجنون و مغمی علیه زکات فطره واجب نیست مگر این که قُبیل شب عید این موانع برطرف شده باشد و با حالت بلوغ و عقل و هوش وارد شب عید شود و شرط دوم حریّت است یعنی کسی که عبد یا امه است زکات فطره بر او واجب نمی‌شود بله بر مولای او و بر معیل او واجب است که زکات فطره این عبد و امه را بپردازد ولی بر خود او وجوبی نمی‌آید.
و شرط سوم این است که غنی باشد پس بر کسی که مؤونه سال خود و عیال خود را ندارد واجب نیست که زکات فطره پرداخت نماید، بحثی که در این جا مطرح است این است که این سه شرط در تحقق وجوب در چه زمانی اعتبار دارد؟ مرحوم امام فرموده‌اند: «يعتبر وجود الشرائط المذكورة عند دخول ليلة العيد» برای وجوب زکات فطره باید روز آخر ماه رمضان و حین دخول در شب عید فطر این شرائط محقق باشد، کسی که در لحظه غروب آفتاب شب عید واجد شرائط باشد زکات فطره بر او واجب است.
مرحوم امام تعبیر می کند: «أي‌قبيله ولو بلحظة» یعنی باید یک لحظه قبل از شب عید واجد شرائط وجوب زکات فطره باشد و لو به اندازه‌ی یک لحظه نه این که دقیقا حین غروب این شرائط ایجاد شود بلکه از قبل ولو به اندازه لحظه‌ای این شرائط موجود باشد و واجدا للشرائط وارد شب عید شود و عالما و عامدا بداند که واجد شرائط بوده است، و اگر بعدا این شرائط ایجاد شود تکلیفی بر عهده او نمی‌آید اگر چه کسی که بعد از شب عید تا زمان اقامه نماز عید واجد شرائط وجوب زکات فطره می‌شود مستحب است این زکات را أداء نماید مثلا یکی از شرائط بلوغ است اگر بچه‌ای قبل از شب عید و به اندازه‌ی یک لحظه از ماه رمضان را در حالت بلوغ درک کند واجب می‌شود که زکات فطره را پرداخت نماید در صورتی که نان خور کسی نباشد و سایر شرائط را نیز داشته باشد، ولی اگر این بلوغ دقیقا درحین غروب عید و یا پس از آن ایجاد شود وجوبی بر او نخواهد بود، و یا مثلا کسی تا روز آخر ماه رمضان فقیر بود ولی یک لحظه قبل از شب عید مالی به او رسید و غنی شد پس این شخص شرائط وجوب زکات را پیدا کرده است و این که یک کافر در آخرین لحظات ماه رمضان مسلمان بشود و سایر شرائط را دارا باشد واجب است که زکات فطره خود و عیال خود را پرداخت نماید، از طرف دیگر اگر کسی تمام شرائط را داشته باشد ولی در آخرین لحظه ماه رمضان یکی از شرائط را از دست بدهد مثلا فقیر شود و یا از هوش برود ولو این که بعد از شب عید این شرائط به او برگردد ولی واجب نیست که زکات فطره خود و عیال خود را پرداخت نماید و وفتوای مشهور هم چنین است و عند الغروب تحقق شرائط را لازم می‌دانند اگر چه از کلمه حین استفاده کرده باشند ولی برای یقین به این که در حین شب عید واجدا للشرائط است لازم است ولو به اندازه‌ی یک لحظه در آخر ماه رمضان این شرائط جمع باشد و تعبیر امام قُبیل غروب است ولی برخی علماء تعبیر مقارن غروب را به کار برده‌اند یعنی تمام شرائط وجوب زکات فطره مقارن غروب عید حاصل باشد.
نظر استاد: البته این دو تعبیر مخالفتی باهم ندارند و آن چه مهم است تحقق شرائط مقارن شب عید است ولی برای اطمینان از این تقارن لازم است که قُبیل عید این شرائط حاصل شده باشد.
دلیل تحقق شرائط عند الغروب در وجوب زکات فطره: شهرت و اجماع دو دلیل بر این مسئله هستند و بیان می‌کنند وجوب زکات فطره وقتی محقق می‌شود که عند الغروب و مقارن غروب عید این شرائط محقق باشد و برای اطمینان همان کلام امام را مطرح می‌کنیم که قُبیل غروب عید این شرائط جمع باشد.
کلام مرحوم صاحب جواهر: «بلا خلاف أجده فيه، بل الإجماع بقسميه عليه»[2] یعنی در این مسئله هیچ اختلافی نیست و حتی اجماع با هر دو قسمش(اجماع محصل و اجماع منقول) دلالت بر این مسئله می‌کند یعنی عند الغروب باید این شرئط محقق باشد.
روایات دال بر این مسئله:
روایت اول: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ مَوْلُودٍ وُلِدَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ، عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لاَ قَدْ خَرَجَ الشَّهْرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يَهُودِيٍّ أَسْلَمَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ، عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لاَ»[3] . معاویة بن عمار نقل کرده است که از امام صادق(ع) سؤال کردم از مولودی که شب عید فطر به دنیا آمده است آیا لازم است زکات فطره او پرداخت گردد؟ حضرت فرمودند: خیر لازم نیست زیرا ماه رمضان خارج شده است. راوی: مجدد از امام سؤال کردم از یهودی و نصرانی که در شب عید مسلمان شده‌اند آیا زکات فطرة به آنها تعلق می‌گیرد؟ حضرت مجدد فرمودند خیر.
نظر استاد: این روایت نشان می‌دهد ملاک وجوب زکات فطره آن است که کسی ماه رمضان را درک کرده باشد و إلا اگر خود شب عید ملاک بود امام تعلق وجوب زکات را بیان می‌فرمودند و نیازی به بیان کلمه قد خرج نبود و برای تحقق درک ماه رمضان لازم است که قُبیل عید به اندازه‌ی لحظه‌ای ماه رمضان درک شود.
روایت دوم: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: فِي الْمَوْلُودِ يُولَدُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ وَ اَلْيَهُودِيِّ وَ اَلنَّصْرَانِيِّ يُسْلِمُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ فِطْرَةٌ لَيْسَ الْفِطْرَةُ إِلاَّ عَلَى مَنْ أَدْرَكَ الشَّهْرَ»[4] . این روایت که صحیحه نیز است معاویة ابن عمار نقل کرده است و برخی تصورشان این است با توجه به شباهت این دو روایت و مضمون مشترکی که دارند دو روایت نیستند بلکه یک روایت می‌باشند ولی می‌توان گفت به جهت اختلافی که در تنظیم و ترتیب الفاظ وجود دارد دو روایت می‌باشند ولی مشخص شدن این مسئله چندان تأثیری در اصل قضیه ندارد و مسئله آن است که اگر نوزادی در شب عید به دنیا بیاید و یا غیر مسلمانی مانند یهودی و نصرانی در شب عید مسلمان شوند زکات فطره بر آنها واجب نمی‌شود زیرا این شرائط وقتی حاصل شده که ماه رمضان به اتمام رسیده است و شب عید فرارسیده و به تعبیر امام(ع) قد خرج الشهر پس با توجه به این روایت نیز شرط لازم برای وجوب زکات فطره آن خواهد بود که قُبیل شب عید این شرائط محقق باشد و حتی خود حین شب عید و عند الغروب نیز نمی‌تواند کفایت از این مسئله بکند مگر این که قائل باشیم وقتی مقارنت حاصل می‌شود که ولو به اندازه یک لحظه از ماه رمضان درک بشود.
روایت دال بر استحباب زکات فطره بعد از غروب عید:
روایت مرسله اول: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَمَّا يَجِبُ عَلَى الرَّجُلِ فِي أَهْلِهِ مِنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ قَالَ تَصَدَّقْ عَنْ جَمِيعِ مَنْ تَعُولُ مِنْ حُرٍّ أَوْ عَبْدٍ أَوْ صَغِيرٍ أَوْ كَبِيرٍ مَنْ أَدْرَكَ مِنْهُمُ الصَّلاَةَ»[5] . محمد ابن مسلم از امام باقر(ع) نقل نموده است که روزی از حضرت سؤال کردم راجع به کسانی که واجب است زکات فطره آنها پرداخت گردد، حضرت فرمودند: از تمام کسانی که عائله او هستند باید زکات فطره بدهد فرقی نمی‌کند این عائله عبد باشند یا حر کوچک باشند یا بزرگ و تمام کسانی که از عائله به حساب آیند و نماز عید را درک کنند واجب است که زکات فطره آنها پرداخت گردد.
نظر استاد: ظاهر روایت این را می‌رساند که زمان وجوب زکات فطره تا نماز عید فطر است و هرکسی که تا این زمان شرائط وجوب را پیدا کند باید زکات او داده شود ولی با توجه به روایاتی که تحقق شرائط در شب عید را ملاک وجوب قرار ندادند و درک ماه رمضان را معتبر دانستند به این نتیجه می‌رسیم که مقصود استحباب زکات فطره این افراد است که نتوانستند جامعا للشرائط به اندازه‌ی ولو لحظه‌ای ماه رمضان را درک کنند.
روایت مرسله دوم: «قَالَ اَلشَّيْخُ وَ قَدْ رُوِيَ: أَنَّهُ إِنْ وُلِدَ قَبْلَ الزَّوَالِ تُخْرَجُ عَنْهُ الْفِطْرَةُ وَ كَذَلِكَ مَنْ أَسْلَمَ قَبْلَ الزَّوَالِ»[6] در این روایت نیز ظاهرا زمان تعلق وجوب زکات فطره تا ظهر عید در نظر گرفته شده است و اگر مولودی تا این زمان به دنیا بیاید و یا غیر مسلمانی مسلمان شود گویا ماه رمضان را درک کرده است و واجب می‌شود که زکات فطره آنها أداء گردد.
نظر استاد: ولی با توجه به روایات صحیحه و متعدد و شهرتی که بین اصحاب بر قرار است کسی که بعد از غروب شب عید واجد شرائط شود زکات فطره او واجب نخواهد بود و این قَبیل روایات حمل بر استحباب می‌شود زیرا در حمل بر استحباب سختگیری انجام نمی‌شود و از طرفی این دو روایت مرسله هستند و از جهت سند با روایاتی که دلالت می‌کنند که اگر کسی در شب عید واجد شرائط شود و ماه رمضان را درک نکند زکات بر او واجب نمی‌شود قابل قیاس نیستند.
تا این جا مباحث مربوط به شرائط وجوب زکات فطره به اتمام می‌رسد و بحث بعدی راجع به این است که چه کسانی عائله به حساب می‌آیند و این که تعریف عائله چیست؟ چون سر مطلب است و یک روز بیشتر فرصت نداریم و ایام تعطیلات تبلیغی و عزاداری تا آخر این ماه ادامه پیدا می‌کند وارد بحث جدید نمی‌شویم ان‌شاء الله شما طلاب عزیز و روحانیت گرامی موفق باشید و مورد عنایت اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و إن شاء‌اللّه ما را از دعای خیرتان در این عزاداری‌ها و ارادت‌ها فراموش نکنید ما نیز دعا گوی شما خواهیم بود.