99/07/12
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة / شرائط وجوب زکات فطره؛ شرط غِنی
اولین شرط وجوب زکات فطره بر یک مکلف به نحوی که هم زکات فطره خود و هم عائله خود را أداء نماید، شرط تکلیف است و برای تحقق این شراط لازم است که اسباب عمومی تکلیف که عبارت است از بلوغ و عقل و انتباه مهیا باشد بنا بر این بر صبی و مجنون و مغمی علیه زکات فطره واجب نمی‌شود مگر این که در حین شب عید فطر این موانع برطرف شود یعنی قُبیل شب عید صبی بالغ شود و مجنون افاقه یابد و مغمی علیه به هوش آید.
شرط دوم برای تحقق وجوب زکات فطره حریّت است بنابر‌این بر عبد و امه و مملوک این وجوب عارض نمی‌شود مگر این که بگوییم مملوک نیز می‌تواند مالک اموال باشد در این فرض صحبت از وجوب زکات فطره برای مملوک نیز پیش خواهد آمد ولی اگر «العبد و ما فی یده لمولاه» قائل به چنین قاعده‌ای باشیم هرگز مستقلا وجوبی بر عهده مملوک نخواهد آمد.
شرط سوم برای تحقق وجوب زکات فطره «غِنی» است و برای فقیر چنین وجوبی منتفی است، در تعریف «غِنی» گفته‌اند کسی که هزینه یک سال خود و عائله خود را بالفعل یا بالقوه دارد غَنی است و فقر از او برطرف شده است، مؤونه بالفعل یعنی همین الآن در انباز غلات او یا حساب بانکی او یا کالای ارزشمند قابل تبدیل او، به اندازه ما یحتاج یک سال دارایی داشته باشد و اما مؤونه بالقوه یعنی کسی الآن مخارج یک سال خود را ندارد ولی به جهت حرفه و صنعت و تجارتی که دارد به مرور به اندازه هزینه یک سال خود و عائله خود را دارد، به هر حال کسی که هزینه یک سال را دارد از دائره فقراء خارج است و واجب می‌شود زکات فطره خود و عائله خود را بدهد.
أدله‌ی «شرطِ غِنی» در وجوب زکات فطره
اقوال علماء: صاحب حدائق این شرطِ غِنی را در وجوب زکات فطره اظهر و اشهر اقوال دانسته‌اند: «على الأشهر الأظهر»[1] و مرحوم علامه در منتهی این قول را به جمیع علماء شیعه نسبت داده‌اند به استثنای ابن جنید که ایشان قائل به وجوب زکات فطره است بر کسی که یک صاع اضافه بر هزینه یک شبانه روز داشته باشد: «و هو قول علمائنا أجمع إلاّ ابن الجنيد»[2] و گویا این قول ابن جنید به شافعی از فرق اهل سنت بر می‌گردد که چنین فتوایی در این مسئله دارد: «و قال الشافعي: تجب على من فضل عن مئونته و مئونة عياله ليوم و ليلة صاع، و بمثله قال ابن الجنيد»[3] .
روایات راجع به شرط غنی در وجوب زکات فطره: روایات فراوان با تعابیر مختلف وارد شده است و این سؤالات و جواب‌هایی که ائمه معصومین(ع) می‌دادند نشانه اهمیت دادن مسلمانان نسبت به این فریضه بوده است که این اهمیت از تأکیدات شارع مقدس نشأت گرفته است؛ در وسائل الشیعه در باب دوم دوازده روایت در این خصوص وارد شده است البته در روایت ده این باب و روایت سوم باب سوم روایاتی وارد شده است که استحباب أداء زکات فطره بر فقراء دیده می‌شود که توضیح آن خواهد آمد.
روایت اول: «مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ يَعْنِي ابْنَ عُثْمَانَ عَنِ اَلْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ يَأْخُذُ مِنَ الزَّكَاةِ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لاَ»[4] . راوی از امام صادق(ع) سؤال می‌کند از مردی که خود مستحق است و از زکات ارتزاق می‌کند آیا چنین فقیری باید زکات فطره خود و عائله خود را بدهد؟ حضرت در جواب فرمودند: خیر زکات فطره چنین فقیری واجب نیست.
روایت دوم: «وَ عَنْهُ عَنْ حَمَّادٍ يَعْنِي ابْنَ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَلَيْهِمَا السَّلاَمُ: فِي حَدِيثِ زَكَاةِ الْفِطْرَةِ قَالَ لَيْسَ عَلَى مَنْ لاَ يَجِدُ مَا يَتَصَدَّقُ بِهِ حَرَجٌ»[5] . امام(ع) در این روایت به صراحت راجع عدم وجوب زکات فطره بر فقراء فرمایشی ندارند ولی یک قاعده کلی ایراد نموده‌اند که شامل این مورد می‌شود و آن قاعده این است که هر کس پولی و مالی جهت صدقه دادن ندارد بر او حرجی لازم نیست و نباید خود و عیال خود را به سختی بیاندازد و نتیجه آن عدم وجوب زکات فطره بر فقراست.
روایت سوم: «وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَلَى الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ»[6] . اسحاق بن مبارک از امام کاظم(ع) سؤال می‌کند راجع به مردی که خود محتاج است آیا چنین کسی هم واجب است زکات فطره خود و عائله خود را بدهد؟ حضرت در جواب می فرمایند خیر بر چنین کسی زکات فطره واجب نیست.
روایت چهارم: «وَ عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ اِبْنِ مُسْكَانَ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَلَى الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ لاَ»[7] . یزید ابن فرقد از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به مردی که محتاج است آیا چنین کسی واجب است زکات فطره خود و عائله خود را بدهد؟ حضرت در جواب فرموده‌اند خیر.
روایت پنجم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ النَّهْدِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ يَقْبَلُ الزَّكَاةَ هَلْ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لاَ»[8] . یزید ابن فرقد نهدی از امام صادق(ع) سؤال کرده است راجع به مردی که خود محتاج زکات است آیا بر چنین کسی هم أداء زکات فطره واجب است؟ حضرت فرمودند خیر.
روایت ششم: «وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ عَلَى الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ»[9] . اسحاق ابن عمار از امام کاظم(ع) سؤال نموده است از مردی که محتاج و مستحق به زکات فطره است آیا چنین کسی واجب است زکات فطره خود و عیال خود را پرداخت نماید؟ حضرت فرمودند بر چنین کسی واجب نیست که زکات فطره بدهد.
روایت هفتم: «وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَنَّهُ سَمِعَهُ يَقُولُ: مَنْ أَخَذَ مِنَ الزَّكَاةِ فَلَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ»[10] . یزید ابن فرقد نقل کرده است: من از امام صادق(ع) شنیدم که فرمودند: «هر کس مستحق زکات فطره است واجب نیست که زکات فطره بدهد».
روایت هشتم: «قَالَ وَ قَالَ اِبْنُ عَمَّارٍ إِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: لاَ فِطْرَةَ عَلَى مَنْ أَخَذَ الزَّكَاةَ»[11] . ابن عمار نقل کرده است که امام صادق(ع) فرموده است: «کسی که خود دریافت کننده زکات فطره و مستحق است واجب نیست که زکات فطره بدهد».
روایت نهم: «وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ حَرِيزٍ عَنِ اَلْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: قُلْتُ لَهُ لِمَنْ تَحِلُّ الْفِطْرَةُ قَالَ لِمَنْ لاَ يَجِدُ وَ مَنْ حَلَّتْ لَهُ لَمْ تَحِلَّ عَلَيْهِ وَ مَنْ حَلَّتْ عَلَيْهِ لَمْ تَحِلَّ لَهُ»[12] . فضیل از امام صادق(ع) چنین سؤال کرده است که بر چه کسی زکات فطره حلال است؟ حضرت در جواب فرموده‌اند بر کسی که چیزی ندارد و فقیر است و کسی که ارتزاق از زکات بر او حلال است پرداخت زکات فطره بر او واجب نمی‌شود و کسی که زکات بر گردن او واجب است حلال نیست که از زکات ارتزاق کند.
دو روایت مخالف با روایات قبلی مبنی بر وجوب زکات فطره حتی بر فقراء:
روایت اول: «وَ عَنْهُ عَنِ اَلْفُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ أَ عَلَى مَنْ قَبِلَ الزَّكَاةَ زَكَاةٌ فَقَالَ أَمَّا مَنْ قَبِلَ زَكَاةَ الْمَالِ فَإِنَّ عَلَيْهِ زَكَاةَ الْفِطْرَةِ وَ لَيْسَ عَلَيْهِ لِمَا قَبِلَهُ زَكَاةٌ[13] وَ لَيْسَ عَلَى مَنْ يَقْبَلُ الْفِطْرَةَ فِطْرَةٌ»[14] . فضیل ابن یسار چنین سؤال کرده است از امام صادق(ع): آیا بر کسی که از زکات ارتزاق می‌کند واجب است که زکات بدهد؟ حضرت در جواب فرموده است: اگر این فقیر از راه دریافت زکات مال ارتزاق می‌کند زکات فطره بر او واجب است ولی لازم نیست زکات مال آنچه را خود به عنوان زکات دریافت کرده پرداخت نماید و اگر این فقیر از راه دریافت زکات فطره ارتزاق می‌کند واجب نیست که زکات فطره بدهد.
این روایت از طریق مشایخ ثلاث نقل شده است و مضمون آن این است که حتی بر فقرا نیز واجب است زکات فطره خود را بدهند.
روایت دوم: «وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ دَاوُدَ بْنِ النُّعْمَانِ وَ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ الرَّجُلُ لاَ يَكُونُ عِنْدَهُ شَيْ‌ءٌ مِنَ الْفِطْرَةِ إِلاَّ مَا يُؤَدِّي عَنْ نَفْسِهِ وَحْدَهَا أَ يُعْطِيهِ غَرِيباً أَوْ يَأْكُلُ هُوَ وَ عِيَالُهُ قَالَ يُعْطِي بَعْضَ عِيَالِهِ ثُمَّ يُعْطِي الْآخَرَ عَنْ نَفْسِهِ يَتَرَدَّدُونَهَا فَيَكُونُ عَنْهُمْ جَمِيعاً فِطْرَةٌ وَاحِدَةٌ»[15] . اسحاق ابن عمار از امام صادق(ع) چنین سؤال کرده است که مردی به اندازه یک صاع گندم در منزل دارد آیا بر چنین کسی واجب است که زکات فطره بدهد؟ حضرت در جواب فرموده است: همین مقدار گندم را از طرف خود به یکی از اعضای خانواده به نیت زکات فطره بدهد و او هم به نفر سوم به نیت زکات فطره بدهد و همچنان این مقدار گندم را در بین خود دور بدهند و در پایان، نفر آخر این طعام را به شخص غریب و کسی از نیازمندان که اهل این خانه نیست پرداخت نماید و این چنین این تکلیف را انجام بدهند.
ادامه بحث در جلسه آینده.