درس خارج فقه استاد مقتدایی

کتاب الخمس

93/09/01

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع: كتاب الخمس (زمان محاسبه نصاب معدن)
در امر اول گفتیم وجوب خمس مربوط به بعد از مؤونه است یعنی اول هزینه استخراج را کسر می‌کنیم و مابقی خمس دارد.
امر دوم: زمان ملاحظه حد نصاب؛ بحث امروز این است وقتی می‌گوییم نصاب معتبر است آیا قبل از کسر مؤونه یا بعد از کسر مؤونه را باید ملاحظه نمود دو احتمال مطرح است.
برای نمونه؛ اگر سی دینار درآمد داشته است و بیست دینار هزینه کرده و ده دینار باقی مانده است؛ اگر ملاک تعلق خمس بعد از کسر مؤونه باشد ده دینار باقی مانده خمس ندارد و اگر ملاک تعلق خمس قبل از کسر مؤونه باشد در این صورت چون ده دینار باقی مانده از سی دیناری است که از قبل به حد نصاب رسیده بود اکنون باید خمس ده دینار باقی مانده را بدهد.
مسئله اختلافی است و قائلین فراوانی هم دارد.
قول اول: محاسبه نصاب بعد از کسر مؤونه؛ مشهور قائلند بعد از کسر مؤونه حد نصاب محاسبه می‌شود اگر مابقی به حد نصاب رسید خمس دارد و الا ندارد بنابراین اگر مستخرج سی دینار ارزش داشت و مؤونه بیست دینار بود مابقی ده دینار می‌شود که در این صورت این ده دینار خمس ندارد.
مرحوم امام هم قول مشهور را قبول دارند و می‌فرمایند «و يعتبر فيه بعد إخراج مئونة الإخراج و التصفية بلوغه عشرين دينارا أو مأتي درهم عينا أو قيمة على الأحوط و لو اختلفا في القيمة يلاحظ أقلهما على الأحوط، و تلاحظ القيمة حال الإخراج»[1]
یعنی مؤونه کسر شود و مابقی اگر به حد نصاب بود خمس دارد و الا خمس ندارد.
مرحوم سید در عروه همین قول را قبول کرده و می‌فرماید «و يشترط في وجوب الخمس في المعدن بلوغ ما أخرجه عشرين دينارا بعد استثناء مئونة الإخراج و التصفية و نحوهما»[2]
مرحوم شهید در مسالک می‌فرماید «صرح به الأصحاب هو الأول، و لم يتعرضوا فيه بخلاف،»[3]
هیچکدام از اصحاب در این مسئله خلافی را متعرض نشدند.
مرحوم صاحب جواهر[4] همین قول را تقویت می‌کند.
ملاحظه می‌فرمائید مجموع اقوال نشان می‌دهد قول اول، تقریبا از شهرت یک مقدار بالاتر است.
دلیل اول قول اول: اصل؛
مرحوم صاحب جواهر استدلال به اصل می‌کنند و می‌گویند یعنی اصل برائت از وجوب خمس است به این تقریب که قدر متیقن از وجوب خمس ما یستخرج من المعدن جایی است که مابقی بعد از وضع مؤونه به حد نصاب باشد اما اگر قبل از کسر مؤونه ارزش آن به حد نصاب بود و بعد از کسر مؤونه مابقی به حد نصاب نبود؛ شک می‌کنیم که آیا خمس واجب است یا خیر؟ اصل برائت از وجوب از خمس است و جای احتیاط هم نیست که بگوئیم احتیاط در وجوب خمس است زیرا اصل برائت اصل عملی است و مقدم بر اصل احتیاط است.
دلیل دوم قول اول: ظهور ادله؛
صاحب جواهر می‌فرماید «ظاهر المنساق إلى الذهن من مجموع الأدلة وفاقا للمنتهى و التذكرة و البيان و الدروس، بل ظاهر الأولين كونه مجمعا عليه بيننا»[5]
یعنی آنچه از مجموع ادله باب استفاده می‌کنیم این است که باید بعد از اینکه مؤونه کسر شد به حد نصاب برسد و در نهایت می‌فرماید از ظاهر عبارت منتهی و تذکره ادعای اجماع بدست می‌آید.
و این کلام صاحب جواهر حرف درستی است زیرا ما نیز از مجموع ادله استفاده کردیم که موضوع وجوب خمس، فائده‌ای است که انسان می‌برد پس باید صدق فائده و غنیمت بکند تا خمس واجب باشد فقط زمانی که مؤونه استخراج را کسر بکنیم بر مابقی صدق فائده می‌کند.
نکته: قابل توجه اینکه زمان وجوب با زمان لحاظ حد نصاب یکی است یعنی هرجا خمس واجب شد نصاب باید ملاحظه شود یعنی تا مؤونه کسر نشد وجوب نمی‌آید و همانگونه که می‌گوییم الخمس بعد المؤونه باید بگوییم النصاب بعد المؤونه.
پس هم اصل درست است و هم استدلال دوم صاحب جواهر درست است و می‌توان به آن استناد نمود.
قول دوم قول ملاک وجوب خمس را قبل از کسر مؤونه می‌داند و استدلال به یک روایت می‌کند انشاءاله برای فردا.
وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین


[1] تحریرالوسیلة، امام خمینی، ج1، ص353، دارالکتب الاسلامیة.
[2] عروة الوثقی، سیدیزدی، ج4، ص237، جامعه مدرسین.
[3] مسالک الافهام، شهید ثانی، ج1، ص469، معارف اسلامی‌قم.
[4] جواهرالکلام، شیخ محمدحسن نجفی جواهری، ج16، ص18، دارالکتب الاسلامیة طهران.
[5] جواهرالکلام، شیخ محمدحسن نجفی جواهری، ج16، ص83، دارالکتب الاسلامیة طهران.