موضوع: كتاب الخمس (حکم اختصاص
خمس غنائم به منقولات یا اعم از منقولات و غیرمنقولات)
بحث اخلاقی: سبک زندگی: زیارت اخوان: در
مورد کیفیت معاشرت مسلمین با یکدیگر و به
تعبیر دیگر سبک زندگی اسلامی که هر انسان مسلمان نسبت به
دیگران چگونه رفتار بکند و وظیفه شرعی اسلامی او چه اقتضا
می‌کند بحثهایی شد. در بحث خانواده
1-وظایف
فرزند نسبت به پدر و مادر
2-وظائف پدر و مادر نسبت
به فرزند
3-وظائف زن و شوهر
4-و بعد صله رحم و برخورد با خویشان و اقارب بحث
شد و گذشتیم
5-در نهایت به بحث
برادران دینی رسیدیم و تحت عنوان «زیارة الاخوان»
گفتیم روایات واقعا اعجاب انگیزی دارد که برای
نمونه خداوند می‌فرماید وقتی برای زیارت اخوان
می‌روی به دیدن برادر دینی‌ات نرفتی بلکه به
دیدن من آمدی.
اکنون
برخی از جزئیات زیارت اخوان را مورد بحث قرار می‌دهیم.
سلام: در زیارت همدیگر هم اول
وظیفه سلام است در این مورد روایاتی وارد است.
1- لزوم سلام کردن در برخورد با یکدیگر: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ
عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع)
قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) قَالَ:
مَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ فَلَا تُجِيبُوهُ وَ قَالَ ابْدَءُوا
بِالسَّلَامِ قَبْلَ الْكَلَامِ فَمَنْ بَدَأَ بِالْكَلَامِ قَبْلَ السَّلَامِ
فَلَا تُجِيبُوهُ.»[1]
حضرت
امام صادق(ع) می‌فرماید پیامبر اسلام فرمود: هرکسی در
برخورد با شما قبل از سلام کردن شروع به صحبت کند جوابش را ندهید و فرمود در
برخورد با برادر دینی‌تان از ابتدا به سلام شروع کنید قبل از
اینکه صحبت بکنید و هرکسی قبل از سلام حرف زد جواب ندهید.
متاسفانه می‌بینیم افراد سرشان را زیر می‌اندازند و
ممکن است روبرو هم بشوند لکن سلام فراموش شده است این ترک یک سنت بزرگ
اسلامی است درحالیکه ایجاد محبت می‌کند و برکاتی
دارد تا حدی که پیامبر می‌فرماید کسی که
اینکار را انجام نداد شما جوابش را ندهید این ادب اسلامی‌است
و با اینکه اسلام این همه درباره ادب تاکید دارد ولی
اینجا می‌فرماید جوابش را ندهید.
2- استحباب سلام و وجوب پاسخ آن: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ
عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ
اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)
السَّلَامُ تَطَوُّعٌ وَ الرَّدُّ فَرِيضَةٌ.»[2]
حضرت
امام صادق(ع) می‌فرماید پیامبر گرامی اسلام فرمود خود
سلام مستحب است اما جواب سلام واجب است.
3- فرهنگ سلام کردن: «عِدَّةٌ
مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ
بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ إِفْشَاءَ السَّلَامِ.»[3]
حضرت
امام باقر(ع) فرمود: خداوند علنی کردن سلام را دوست دارد. مراد از افشاء
سلام که می‌فرماید خداوند افشاء سلام را دوست می‌دارد
یعنی به هرکسی رسیدید سلام کنید
[4]4- سلام کردن نشانه تواضع: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ
عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ هَارُونَ بْنِ خَارِجَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ(ع)
قَالَ: مِنَ التَّوَاضُعِ أَنْ تُسَلِّمَ
عَلَى مَنْ لَقِيتَ.»[5]
حضرت
امام صادق(ع) فرمود: یکی از آثار و نشانه‌های تواضع (که آن‌همه
فضیلت دارد) این است که به هرکسی رسیدی سلام
کنی. ملاحظه می‌فرمائید؛ سلام کردن یکی از فضائل
اخلاقی انسان و علامت تواضع است.
5- ترک سلام نشانه بخل: «عَنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ أَبِي
عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ
عَزَّوَجَلَّ قَالَ إِنَّ الْبَخِيلَ مَنْ يَبْخَلُ بِالسَّلَامِ.»[6]
بخیل
آن نیست که مالش را به کسی نمی‌دهد بلکه بخیل کسی
است که از سلام بخل می‌کند، ملاحظه می‌فرمائید از تارک سلام تعبیر
به بخیل شده است و چه بسا الف و لام اینجا برای حصر است و
می‌تواند تنها علت صدق بخل در انسان باشد.
تا
اینجا به این نتیجه رسیدیم سلام یکی از
سنت‌های مستحبی است که ثوابش از جواب سلام بیشتر است و جوابش
واجب است. سلام مستحبی است که جواب آن واجب است و ثواب آن از واجب
بیشتر است.
6- اضافه کردن بر سلام در جواب: اضافه
کردن به سلام یعنی اگر خطاب به شما گفت «سلام» در جواب
بگویی «سلام علیک» و اگر گفت «سلام علیک» در جواب
بگویی «سلام علیک و رحمة الله» و اگر گفت «سلام علیک و
رحمةالله» در جواب بگویی «سلام علیکم و رحمة الله و برکاته»
یعنی اضافه کردن در جواب مستحب است و ثواب دارد.
در
روایت است
«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ
خَالِدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ
الْمُنْذِرِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ(ع) يَقُولُ مَنْ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ فَهِيَ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مَنْ
قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ فَهِيَ عِشْرُونَ حَسَنَةً وَ
مَنْ قَالَ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ فَهِيَ
ثَلَاثُونَ حَسَنَةً.»[7]
حسن
بن منذر گوید از حضرت امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: هرکس در برخورد با
دیگران گفت «سلام علیکم» ده حسنه در نامه عملش ثبت می‌شود و اگر
گفت «سلام علیکم و رحمةالله» بیست حسنه در نامه عملش ثبت می‌شود
و اگر گفت «سلام علیکم و رحمةالله و برکاته» سی حسنه در نامه عملش ثبت
می‌شود.
این
اضافات یک هدیه است در عرف هم معمول است اضافه شدن هدیه ثواب
اضافه دارد مثلا گوسفندی را قربانی می‌کنید و نیم
کیلو گوشت آنرا برای همسایه می‌فرستید خوب
این هدیه‌ای است و ثواب دارد ولی یک وقت شما
یک ران گوسفند را می‌فرستید برای همسایه خوب ثواب
آن بیشتر است و یک وقت هم کل آن گوسفند را که سر بریدید و
آماده کردید هدیه می‌دهید به دوستتان خوب ثواب آن
بیشتر است.
7- محدوده اضافه کردن بر سلام در جواب سلام: «أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ
عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ جَمِيلٍ عَنْ أَبِي عُبَيْدَةَ الْحَذَّاءِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع)
قَالَ: مَرَّ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ
عَلِيٌّ(ع) بِقَوْمٍ فَسَلَّمَ عَلَيْهِمْ فَقَالُوا عَلَيْكَ السَّلَامُ وَ
رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ فَقَالَ لَهُمْ
أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) لَا تُجَاوِزُوا بِنَا مِثْلَ مَا قَالَتِ
الْمَلَائِكَةُ لِأَبِينَا إِبْرَاهِيمَ(ع) إِنَّمَا قَالُوا رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ عَلَيْكُمْ-
أَهْلَ الْبَيْتِ.»[8]
امام
باقر(ع) می‌فرماید امیرالمومنین(ع) در یک
مسیر به قومی رسیدند و سلام کردند به آنها و آنها در جواب گفتند
«عَلَيْكَ
السَّلَامُ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ»[9]
امیرالمومنین(ع) در برابر آنان عکس‌العمل نشان دادند و فرمودند از
محدوده اضافه کردن بر سلام در جواب سلام تجاوز نکنید و در سلام کردن به ما
از آنچه که ملائکه به پدرمان حضرت ابراهیم در سلام گفتند
«رَحْمَتُ
اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ.»[10]
استفاده کنید و جمله
«وَ مَغْفِرَتُهُ وَ رِضْوَانُهُ» را اضافه نکنید
مرحوم
صدوق در مورد داستان حضرت ابراهیم می‌فرماید
«قٰالُوا سَلٰاماً قٰالَ سَلٰامٌ»[11]فرشتگان گفتند «سلام» و ابراهیم
گفت «سلام»
«فَمٰا لَبِثَ أَنْ جٰاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ
يَعْنِي ذَكِيّاً مَشْوِيّاً نَضْجاً فَلَمّٰا رَأىٰ إِبْرَاهِيمُ
أَيْدِيَهُمْ لٰا تَصِلُ إِلَيْهِ نَكِرَهُمْ وَ أَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قٰالُوا لٰا تَخَفْ إِنّٰا أُرْسِلْنٰا إِلىٰ قَوْمِ لُوطٍ وَ
امْرَأَتُهُ قٰائِمَةٌ فَبَشَّرُوهَا بِإِسْحٰاقَ وَ مِنْ وَرٰاءِ إِسْحٰاقَ يَعْقُوبَ
فَضَحِكَتْ يَعْنِي فَتَعَجَّبَتْ مِنْ قَوْلِهِمْ قٰالَتْ يٰا وَيْلَتىٰ أَ أَلِدُ وَ أَنَا
عَجُوزٌ وَ هٰذٰا بَعْلِي شَيْخاً إِنَّ هٰذٰا لَشَيْ‌ءٌ عَجِيبٌ قٰالُوا أَ تَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ عَلَيْكُمْ
أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ»[12]
آنان
که در هیئت انسان آمده بودند نشستند و ابراهیم مهمان نوازی کرد
و فوری گوساله‌ای را کباب کرد و جلوی آنها گذاشت ولی
نمی‌دانست که ملائکه هستند زیرا به هیئت انسان آمده بودند
دید آنها دست دراز نکردند حضرت ابراهیم ترسید که نکند
اینان قصد سوئی دارند زیرا معمولا اگر قصد بدی داشتند نمک‌گیر
نمی‌شدند و اگر مهمان بودند غذا می‌خوردند آنان گفتند ای
ابراهیم نترس ما ملائکه هستیم و خداوند ما را به سوی قوم لوط
فرستاده است که عذاب نازل کنیم که قبل از اجرای ماموریت نزد شما
آمدیم. و زن حضرت ابراهیم ایستاده بود و خندید و خوشحال
شد که قوم لوط را می‌خواهند عذاب کنند. خداوند می‌فرماید ما
بشارت اسحاق را به او دادیم او گفت من بچه‌دار می‌شوم؟ در
حالیکه من پیرزن هستم و ابراهیم هم پیرمرد است آنان گفتند
آیا از امر خداوند تعجب می‌کنی و در ادامه این را گفتند
«رَحْمَتُ
اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ»
خداوند رحمت و برکتش را بر شما نازل می‌کند و تو که پیرزن هستی
و شوهرت که پیرمرد است و از سن فرزند دار شدن گذشته‌اید اما خداوند از
رحمت و برکتش به شما فرزندی می‌دهد.
حضرت
امیرالمومنین(ع) می‌فرماید از آنچه که ملائکه به حضرت
ابراهیم گفتند از آن تجاوز نکنید و در جواب سلام ما بگوئید
«و
رَحْمَتُ اللّٰهِ وَ بَرَكٰاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ»8- لزوم سلام و جواب سلام به صورت جمع حتی برای یک
نفر: اگر کسی سلام کرد حتی
یک نفر باشد خوب است در جواب گفته شود علیکم السلام به صورت جمع و از
عبارت علیک السلام به صورت مفرد استفاده نشود روایتی
داریم
«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ صَالِحِ بْنِ
السِّنْدِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ حَازِمٍ عَنْ أَبِي
عَبْدِاللَّهِ(ع) قَالَ: ثَلَاثَةٌ تُرَدُّ
عَلَيْهِمْ رَدَّ الْجَمَاعَةِ وَ إِنْ كَانَ وَاحِداً عِنْدَ الْعُطَاسِ يُقَالُ
يَرْحَمُكُمُ اللَّهُ وَ إِنْ لَمْ يَكُنْ مَعَهُ غَيْرُهُ وَ الرَّجُلُ يُسَلِّمُ
عَلَى الرَّجُلِ فَيَقُولُ السَّلَامُ عَلَيْكُمْ وَ الرَّجُلُ يَدْعُو لِلرَّجُلِ
فَيَقُولُ عَافَاكُمُ اللَّهُ وَ إِنْ كَانَ وَاحِداً فَإِنَّ مَعَهُ غَيْرَهُ.»[13]
امام
صادق(ع) فرمود سه دسته هستند که در برخورد با آنها گرچه یک نفر باشد خطاب
جمع شود
1-در جایی که کسی عطسه
می‌کند شما در عکس‌العملی که نشان می‌دهید
بگویید «یرحمکم الله» یعنی مستحب است که
اینگونه به صورت جمع بگویید نه مفرد حتی اگر همراهش نفر
دیگری نباشد و او هم در جواب می‌گوید «یغفرالله
لکم»
2-جایی که کسی به
دیگری سلام می‌کند و می‌گوید «سلام علیکم» و
در جواب هم بگوئید «علیکم السلام»
3-در
مقام دعا یعنی اگر کسی برای دیگری دعا
می‌کند بگوید «عافاکم الله» یا «سلمکم الله» در ذیل
می‌فرماید در این سه مقام اگرچه طرف واحد است ولی شما جمع
بیاورید زیرا غیر او با او هستند که مراد ملائکه است و
حداقل دو ملک مامور ثبت که همراه او هستند. و ممکن است فرشتگان بیشتری
همراه او باشند.
به
هر حال این سنتی است که ثواب بالایی دارد تحیت و
تعارفی که مسلمانان وقتی به یکدیگر می‌رسند دارند
که ملائکه هم اینگونه هستند. بنابراین یکی از سبک
زندگی اسلامی و راه و طریقه معاشرت همین سلام است که
علاوه بر ایجاد محبت و دوستی یک راه انسی است نسبت به
همدیگر و ثواب فراوانی هم دارد. مع الاسف ظاهرا بین ما ترک شده
علی‌الخصوص بین روحانیون ترک شده است که اگر این سنت
احیاء شود می‌تواند یک راه تبلیغی هم باشد که اگر
در مجامع عمومی وقتی به یکدیگر و به مردم می‌رسند
سلام کنند خداوند می‌فرماید
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ إِفْشَاءَ السَّلَامِ.»[14]
افشاء سلام –چنانچه گفتیم- یعنی سلام بکند به هرکسی که
رسید هرکسی که می‌خواهد باشد و اگر ما رواج دادیم
بین خودمان در دیگران هم تاثیرگذار است و این سنت به فضل
الهی احیاء می‌شود.
بحث فقهی: خمس غنائم:در
مورد خمس غنائم بدست آمده از جنگ مسلمین با کفار اختلاف عظیمی
بود که آیا اعم از منقولات و غیرمنقولات است؟ یا اختصاص به
منقولات دارد؟
گفتیم
مشهور این است که اطلاق شامل همه موارد می‌شود این قول به اطلاق
را مرحوم شیخ در خلاف
[15]
و در نهایه فرمود و مرحوم شهید
[16] و
علامه در تذکره هم تبعیت نمودند دلیلشان هم آیه و روایات
بود که بحث کردیم. و در مقابل بعضی اختصاص به منقولات دادند از جمله
مرحوم صاحب حدائق
[17]
که مفصلا بیان شده اکنون به بررسی کلام مرحوم بروجردی در
تبعیت از صاحب حدائق می‌پردازیم. آیت‌الله بروجردی
هم می‌فرماید که معروف بین فاضلین و شهیدین
اعم از منقول و غیرمنقول است ولی مرحوم صاحب حدائق قائل است به اختصاص
و آیت‌الله بروجردی می‌فرماید
«و
هو الموافق للآیه و الروایات» یعنی فتوی
صاحب حدائق موافق آیه و روایت است. یعنی آیه
تعمیم ندارد و نیز دو دسته روایات که خواندیم که
ذکری از خمس ندارد. و نیز روایاتی که تقسیم غنائم
را بیان می‌کند و ذکری از اراضی نیست بلکه
اراضی ملک مسلمین است نه ملک غانمین. البته مرحوم آیت‌الله
بروجردی اطلاق آیه را هم قبول ندارد و اطلاق در مفاد روایات را هم
قبول ندارد.
مرحوم
آیت‌الله بروجردی برخلاف مشهور می‌فرماید آیه اطلاق
ندارد زیرا آیه
﴿واعلموا
انما غنمتم من شیئ﴾[18]
خطاب به محاربین است و دلالت بر تعمیم دارد یعنی آنچه از
فائده که بدست آوردید باید خمس بدهید و فائده برای
محاربین فقط منقولات است و از اراضی و غیرمنقولات برای
محاربین فائده بدست نمی‌آید و مصداق ماغنمتم نیست.
زیرا ملکیت از سلطان کفار گرفته شده و به دست امام و ولی امر
مسلمین می‌افتد که صرف مصالح مسلمین کند لذا مصداق «غنمتم»
منقولات است به عبارت دیگر همه آنچه را که مالک شدید؛ و اگر وجوب خمس
نبود، برای شما بود اما باید خمس آن را بدهید و باقی را
مالک شوید و معلوم است که اراضی و غیرمنقولات را مالک نمی‌شوند
و اراضی از مصداق غنیمت خارج است پس آیه شامل اراضی
نمی‌شود و اراضی غنیمت نیست؛ بلکه ملک مسلمین است
البته منافع آن اراضی بین تمام مسلمین تقسیم می‌شود
که این محاربین نیز جزء مسلمین هستند.
مرحوم
بروجردی دو دسته روایات را هم که صاحب حدائق هم تمسک کردند می‌آورند.
دسته اول: می‌گوید اراضی
خراجیه برای تمام مسلمین است با اینکه در مقام بیان
بوده لکن اسمی از خمس نیامده است، حتی اشاره‌ای نشده است.
پس اراضی خراجیه خمس ندارد.
دسته دوم: روایاتی است که
تقسیم را می‌گفت که غنائم را نزد رسول‌الله می‌بردند و رسول‌الله
پنج قسمت می‌نمود و خمس آنر را برمی‌داشت و بقیه را بین
محاربین تقسیم می‌کرد و اسمی از اراضی در آن
نیامده است. معلوم می‌شود که اراضی اصلا جزء غنائم جنگی
محسوب نمی‌شد.
پس
آیه اختصاص به منقولات دارد و دو دسته روایات هم دلیل بر
این است که در اراضی خراجیه خمس نیست لذا فتوای
آیت‌الله بروجردی این است که خمس فقط در منقولات است
ایشان می‌فرماید اینها غنیمت نیست.
غنیمت یعنی چیزی که فائده داشته باشد و مالک
بشوید در حالیکه زمین برای محاربین از جهت مالک شدن
فائده‌ای ندارد.