موضوع: كتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر (جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آیات و روایات)

بحث اخلاقی:

یکی از مواردی که اخیرا مورد تاکید مقام معظم رهبری دامت برکاته قرار گرفته و بجا هم هست رعایت سبک زندگی ایرانی اسلامی است. گفتیم متأسفانه کم‌کم سبک زندگی اسلامی در جامعه به واسطه تقلیدهای کورکورانه از خارج؛ هم در زندگی داخل خانه هم در معاشرت‌ها و میهمانی‌ها و برگزاری جشنها حتی در معماری ساختمان و منزل و امثال اینها در حال فراموشی است و این منافات با هویت و روش اسلامی که هر مسلمانی باید در ابعاد مختلف داشته باشد دارد بنابراین تاکید رهبر معظم انقلاب واقعا بجاست که مردم سعی کنند همان سبک اسلامی را در همین زندگی متنوعی که هست رعایت کنند و ما بحمداله روایات و دستورات دینی غنی داریم که اگر اینها مطرح و گفته شود و مردم توجه به آنها پیدا کنند می‌تواند یک زندگی کاملا آرام و سهل و آسان و منطبق با اسلام داشته باشند.

بیان یک نمونه: همین چندی قبل خدمت آیت الله صافی بودیم ناراحت بودند که ساختمانی در اصفهان می‌سازند و برای ایشان اطلاع داده بودند و عکس آورده بودند که توالت‌های این مجموعه مانند خارج ایستاده ساخته می‌شود، در حالیکه اصفهان یک شهر مذهبی و دینی است. که الحمدلله با توجه به اعتراضاتی که صورت گرفت و در بازدیدی که داشتیم دیدیم که خراب کردند.

این تاکید مقام معظم رهبری مطلب مهمی است و حوزه‌های علمیه باید سبک‌های زندگی اسلامی را در بین مردم تبلیغ کنند و راه‌های آن را بگویند که الحمدلله در دین از این جهت قوی و غنی هستیم. ابتدا هم از خود و خانواده باید شروع کنیم اگر انسانی بخواهد زندگی اسلامی داشته باشد در روایات در همه موارد دستور دارد؛ کوچکترین اجتماع خانواده است و در خانواده وظیفه انسان در ارتباط با پدر و مادر و حقوق زن بر شوهر و حقوق شوهر بر زن و ارتباط با مردم چگونه باید باشد دستورات فراوانی در رابطه با آداب معاشرت وجود دارد که این روایات را بایستی جمع آوری نموده و بصورت مدون برای مردم بیان نمود.

انشاءاله اگر فرصتی پیدا کنیم در برنامه‌های درس‌های اخلاقی نمونه‌ای از هرکدام را بیان کنیم ابتدا از همان خانواده آیات و روایاتی که در این رابطه و در نیکی نمودن به پدر و مادر وارد شده است را بیان می‌کنیم که برای ما و دیگران درس و الگو بشود.

آیات:

الف: ﴿واخفض لهما جناح الذل من الرحمة﴾[1] نسبت به پدر و مادر تواضع داشته باش به عنوان رحمت و به عنوان احترام[2]

روایات:

1- در روایت برای توضیح همین معنی می‌فرماید «محمد بن يعقوب، عن محمد بن يحيى، عن أحمد بن محمد بن عيسى وعلي بن إبراهيم، عن أبيه جميعا، عن الحسن بن محبوب عن أبي ولاد الحناط قال ابوعبداله علیه‌السلام:

«لا تمل عينيك من النظر إليهما إلا برحمة ورقة، ولا ترفع صوتك فوق أصواتهما، ولا يدك فوق أيديهما، ولا تقدم قدامهما.»[3] [4]

به صورت پدر و مادر خیره نشو مگر اینکه نگاه احترام‌آمیز باشد و صدایت را بلندتر از آنان نکن و دستت را بالاتر از دستان آنان نبر و در راه رفتن از آنان پیشی نگیر

ب: ﴿فلا تقل لهما أف﴾[5] [6]

2- «وعنهم، عن أحمد، عن يحيى بن إبراهيم بن أبي البلاد، عن أبيه، عن جده، عن أبي عبدالله(ع) قال:

لو يعلم الله شيئا أدنى من أف لنهى عنه، وهو من أدنى العقوق، ومن العقوق أن ينظر الرجل إلى والديه فيحد النظر إليهما.»[7]

امام صادق(ع) می‌فرماید اگر چیزی کمتر از اف امکان داشت خداوند آن را بیان می‌کرد و همین اف گفتن کمترین حد باعث عاق والدین شدن است و نیز نگاه تند انسان به پدر و مادر باعث عاق والدین شدن است.

3- «محمد بن يعقوب، عن علي بن إبراهيم، عن محمد بن عيسى، عن يونس بن عبدالرحمن، عن درست، عن أبي الحسن(ع) قال:

سأل رجل رسول‌الله(ص) ما حق الوالد على ولده؟ قال: لا يسميه باسمه ولا يمشي بين يديه ولا يجلس قبله ولا يستسب له.»[8] [9]

شخصی از پیامبر اسلام پرسید حق پدر بر فرزندش چیست؟ پیامبر اکرم فرمود از حقوق پدر بر فرزند این است که پدر را به اسم صدا نزند جلوتر از پدر راه نرود و قبل از پدر ننیشند و وسیله سب پدر نشود.

4- «وعن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن محمد بن علي، عن الحكم بن مسكين، عن محمد بن مروان قال:

قال أبوعبدالله(ع): ما يمنع الرجل منكم أن يبر والديه حيين وميتين يصلي عنهما ويتصدق عنهما ويحج عنهما ويصوم عنهما، فيكون الذي صنع لهما وله مثل ذلك فيزيده الله ببره وصلاته خيرا كثيرا.»[10] [11]

امام صادق(ع) می‌فرماید چه چیزی مانع انسان می‌شود که در حق و پدر و مادر چه مرده و چه زنده باشند نیکی کند انسان می‌تواند –چه در حال حیات آنها و چه پس از مرگ آنها- نماز برای آنها بخواند و از جانب آنان زیارت بجا بیاورد و صدقه بدهد و حج بجا بیاورد که همه این ثوابها برای خود این شخص هم خواهد بود.

در تعبیری مرحوم مجلسی[12] می‌فرماید اینکه امام فرمود یزیده الله یعنی یعطی ثوابین یک ثواب به خاطر نیکی که در حق پدر و مادر کرده است و یک ثواب هم برای اینکه یک حج انجام داده است.

بیان یک رویای صادقه: یک سفر شاید سال 75 حج رفته بودیم مادری داشتیم تازه مرحوم شده بود خداوند اموات شما را رحمت نماید یک حج را به نیابت ایشان انجام دادیم البته ایشان حج انجام داده بودند بعد از سفر که برگشته بودیم مریض شده بودم شب خواب دیدم در همان حال کسالت آیت الله امینی نجف آبادی که در بعثه بودیم آمدند و یکی هم همراهشان بود دو تابلو فرش لوله کرده بودند که بقدری نقش زیبایی داشت ایشان فرمودند که شما زودتر برگشته بودید این دوتا را برای شما فرستاده بودند ما برای شما آوردیم گفتم چه کسی فرستاده بود گفتند که مادرتان برایتان فرستاده بودند همانوقت از بزرگان که آمده بودند دیدن بنده برای ایشان نقل کردم ایشان فرمودند که از این خواب معلوم می‌شود که اولا حج شما قبول شده و ثواب آن به مادرتان رسیده و ایشان برای تلافی این کار را کردند و گفتند نکته اینکه دو تابلو بوده را می‌دانید؟ فرمودند برای این است که دو ثواب شما می‌برید یکی برای حجی که انجام دادید و یکی هم ثواب نیکی در حق پدر و مادر.

علی ای حال یک وظیفه در سبک زندگی رفتار با پدر و مادر است که باید به آنها نیکی کرد کما اینکه اگر در حال حیات پدر و مادر مورد رضایت پدر و مادر باشد و خدای نکرده آه پدر و مادر بعد از موتشان در حقش بیاید و عاق شود و نیز بالعکس که در حال حیات پدر و مادر عاق والدین باشد اما بعد از موتشان نیکی می‌کند و مورد رضایت پدر و مادر می‌شود که روایتی دارد انشاءاله برای جلسه بعد.

بحث فقهی:

مضاعف بودن وجوب امر به معروف و نهی از منکر نسبت به اهلین:

در استدلال به آیات و روایات برای امر به معروف و نهی از منکر از مجموعه آیات و روایات استفاده می‌شود که این تکلیف عام است و هر انسانی نسبت به هر مسلمانی وظیفه دارد این کار را انجام بدهد اما نسبت به اهل و عیال تکلیف مضاعف دارد.

بررسی ادله مضاعف بودن تکلیف امر به معروف و نهی از منکر نسبت به اهلین:

مرحوم صاحب وسائل بابی را باز می‌کند به عنوان باب وجوب امر الاهلین بالمعروف و نهیهم عن المنکر[13] در قرآن می‌فرماید ﴿يا أيها الذين آمنوا قوا أنفسكم وأهليكم نارا وقودها الناس والحجارة عليها ملائكة غلاظ شداد لا يعصون الله ما أمرهم ويفعلون ما يؤمرون﴾[14]

وقود[15] هیزمی که در جهنم، آتش را ایجاد می‌کند یکی بدن انسان و یکی حجاره[16] است یعنی اینکه انسان را در آتش نمی‌اندازند بلکه از خود بدن او آتش شعله‌ور می‌شود و خودش هیزم جهنم است کما اینکه سنگ را هم می‌گویند

موکلین جهنم که فقط برای این منظور شده‌اند رحم در آنان نیست با اینحال معصوم هستند و خلاف نمی‌کنند و همانچه که خداوند به آنها دستور داده عمل می‌کنند.

﴿قوا[17] انفسکم﴾ یعنی حفظ کنید و منع کنید خودتان و اهلتان را از آتش همانطور که باید مواظب خودتان باشید که فضائل اخلاقی داشته باشید و از رذائل اخلاقی دوری کنید نسبت به اهلتان هم موظف هستید احکام یادشان بدهید و آنها را با احکام آشنا کنید و از آنها بخواهید که فضائل اخلاقی را انجام بدهند و رذائل اخلاقی را ترک کنند.

در روایتی از ابی بصیر «وعنهم عن أحمد، عن عثمان بن عيسى، عن سماعة، عن أبي بصير،

في قول الله عزوجل: "قوا أنفسكم وأهليكم نارا" قلت: كيف أقيهم؟ قال تأمرهم بما أمر الله، وتنهاهم عما نهاهم الله، فان أطاعوك كنت قد وقيتهم، وإن عصوك كنت قد قضيت ما عليك.»[18]

ابی بصیر از امام در رابطه با قول خداوند ﴿قوا أنفسكم وأهليكم نارا﴾ سوال می‌کند که چگونه آنان را حفظ کنیم امام فرمودند آنان را امر به معروف و نهی از منکر کن اگر اطاعت کردند پس آنها را حفظ کردی و اگر عصیان کردند و عمل نکردند تو وظیفه‌ات را انجام دادی.

پس تکلیف باید عمل بشود

بیان یک نکته:

گرچه عمومات ادله امر به معروف و نهی از منکر شامل اهل و عیال هم می‌شود اما علاوه بر آن عمومات یک تکلیف خصوصی هم آمده است که اهمیت مطلب را می‌رساند.

این اجمال مطلب در باب اهلین تفصیل آن انشاءاله برای بعد.

وصلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین