درس خارج فقه استاد مقتدایی

کتاب الامربالمعروف و النهی عن المنکر

92/06/25

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: جایگاه بحث از امر به معروف و نهی از منکر در آیات و روایات
 بیان یک نکته: علت انتخاب بحث امر به معروف و نهی از منکر:
 دیروز اشاره کردیم علت انتخاب کتاب «امر به معروف و نهی از منکر» برای شروع بحث، بیانات و مطالبات مقام معظم رهبری مدظله‌العالی از حوزه علمیه است. ایشان هم در سفر دو سال قبلشان به قم و هم در بیانات دیگری که داشتند فرمودند مسائلی که نیاز به بحث حوزوی دارد و نظام نیازمند آن و محل ابتلا است را در حوزه بحث کنند و نتیجه آن را در اختیار نظام بگذارند. من ملاحظه کردم یکی از مسائلی که در جمهوری اسلامی‌شدیدا محل ابتلا است؛ امر به معروف و نهی از منکر است. و گفتیم انتظار بود بعد از تشکیل نظام اسلامی وزارتخانه‌ای بنام وزارت امر به معروف و نهی از منکر تشکیل شود که یک متولی داشته باشد با اینکه امام ره هم اصرار داشتند ولی نشد و هنوز هم متولی ندارد و هرکسی آن را به دیگری احاله می‌دهد مثلا وزارت ارشاد به حوزه محول می‌کند و حوزه به دلیل نداشتن مسئولیت در نظام آن را متوجه وزارت ارشاد می‌داند و نیروی انتظامی نیز سرگردان است که متولی این امر چه کسی است.
 به هر جهت به نظر می‌رسد امر به معروف و نهی از منکر حتی در حوزه هم متروک است و متولی ندارد لذا فکر کردیم این بحث را شروع کنیم شاید بشود خلاصه مطالبی که در وجوب امر به معروف و نهی از منکر و اهتمام بالایی که در اسلام به آن شده و شرایط اجرا و عواقب ترک آن و برکاتی که اجرای آن دارد به صورت جزوه ای تنظیم شده در اختیار دستگاه قضاء یا دستگاه اجراء یا حتی مجلس برای تدوین قوانین قرار بگیرد شاید به فضل الهی منشاء حرکتی در این زمینه بشود لذا همانگونه که در بحث‌های دیگر تحریرالوسیله حضرت امام ره محور بحث بود کتاب امر به معروف و نهی از منکر از تحریرالوسیله را انتخاب کردم و محور بحث قرار دادم.
 مرحوم امام ره در بیان اولین مطلب در این بحث می‌فرمایند «و هما من اسمی‌الفرائض و اشرفها و بهما تقام الفرائض» من اسمی [1] الفرائض یعنی در بین احکام اسلام امر به معروف و نهی از منکر اعلی و ارفع فرایض است و همانگونه که امر به معروف از اهم واجبات است نهی از منکر هم واجب است ولو می‌گوییم فرایض ولی شامل ترک محرمات هم می‌شود بنابراین این تعبیر بالاترین فرائض هم شامل انجام واجبات و هم شامل ترک محرمات می‌شود یعنی هم امر به واجب واجب است و هم نهی از حرام لذا بحث می‌کنیم که چگونه از ارفع احکام است.
 بیان جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آیات و روایات:
 برای پیدا کردن جایگاه این دو واجب در اسلام هم از قرآن و هم از روایات استفاده می‌شود.
 الف: آیات: از قران آیات متعددی در مورد تاکید بر امر به معروف و نهی از منکر و عقوبت تارک آن داریم که عقوبت شدید و بالایی در دنیا برای تارک آن بیان کرده است که به موقع در مقام استدلال به وجوب امر به معروف و نهی از منکر آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
 ب: روایات: اما از نظر روایات امام ره برگرفته از متن روایات در ثبت اسمی و اشرف بودن فرائض فرمود «هما من اسمی الفرایض و اشرفها و بها تقام الفرایض» یعنی اقامه نماز بواسطه امر به معروف است و ترک گناه و رذائل با نهی از منکر است.
 1-روایت جابر [2]
  [3]
  [4]
  [5] و عنهم، عن ابن خالد، عن بعض أصحابنا، عن بشر بن عبدالله، عن أبي عصمة قاضي مرو، عن جابر، عن أبي جعفر عليه‌السلام قال: يكون في آخرالزمان [6] قوم ينبغ فيهم قوم مراؤن "إلى أن قال:" ولو أضرت الصلاة بسائر ما يعملون بأموالهم وأبدانهم لرفضوها كما رفضوا أسمى الفرائض وأشرفها، إن الامر بالمعروف والنهى عن المنكر فريضة عظيمة بها تقام الفرائض، هنالك يتم غضب الله عزوجل عليهم فيعمهم بعقابه فيهلك الأبرار في دار الأشرار، والصغار في دار الكبار، إن الامر بالمعروف والنهي عن المنكر سبيل الأنبياء، ومنهاج الصلحاء، فريضة عظيمة بها تقام الفرائض، وتأمن المذاهب ، وتحل المكاسب، وترد المظالم، وتعمر الأرض وينتصف من الأعداء، ويستقيم الامر الحديث.
 جابر از امام باقر علیه‌السلام نقل می‌کند که فرمود: در آخرالزمان قومی ریاکار و اهل خودنمایی می‌آیند ... تا آنجا که در بیان صفات چنین قومی می‌فرماید اگر انجام نماز یا امور مالی و جسمی آنان تزاحم پیدا کند نماز را رها می‌کنند. چنانچه بالاترین و شریف‌ترین واجبات را رها کرده‌اند چه اینکه امر به معروف و نهی از منکر یک فریضه عظیمه است به وسیله آن واجبات الهی اقامه می‌شود آنجاست که در ترک امر به معروف و نهی از منکر خداوند بر آنان غضب می‌کند و عذاب الهی آنها را فرا می‌گیرد و در محدوده‌ای که اشرار به هلاکت می‌رسند خوبان نیز هلاک می‌شوند و محدوده‌ای که بزرگسالان به هلاکت می‌رسند کودکان نیز هلاک می‌شوند.
 همانا امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و روش صالحان است و فریضه مهمی است که وسیله اقامه دیگر فرائض است و باعث تامین امنیت راه‌ها است [7] و باعث حلال شدن کسب و تجارت و باعث رونق رد مظالم (اجرای عدالت) می‌شود و باعث انتقام از دشمن و در مسیر حق قرار گرفتن همه امور می‌شود.
 2-موثقه غیاث بن ابراهیم [8] وعنه، عن أحمد بن محمد بن عيسى، عن محمد بن يحيى، عن غياث بن إبراهيم، قال: كان أبوعبدالله عليه‌السلام إذا مر بجماعة يختصمون لا يجوزهم حتى يقول ثلاثا: "اتقوا الله" يرفع بها صوته.
 این بیان اهمیت مطلب را می‌رساند که راوی می‌گوید اخلاق امام علیه‌السلام این بود که هرگاه در مسیرش به مردمی‌در حال دعوا کردن برخورد می‌کرد می‌ایستاد و سه مرتبه با صدای بلند می‌فرمود «تقوای خدا را پیشه کنید» و در واقع امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد.
 3-عن محمدبن عرفة وعن عدة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد بن خالد، عن محمد بن عيسى، عن محمد بن عرفة [9] قال: سمعت أباالحسن الرضا عليه السلام يقول: لتأمرن بالمعروف، ولتنهن عن المنكر، أو ليستعملن عليكم شراركم فيدعو خياركم فلا يستجاب لهم.
 محمد بن عرفه گوید از امام رضا علیه‌السلام شنیدم -در بیان اهمیت امر به معروف و نهی از منکر- می‌فرمود باید امر به معروف و نهی از منکر کنید و اگر امر به معروف و نهی از منکر نکنید شرار شما بر شما مسلط شده و دعای خوبانتان مستجاب نمی‌شود.
 4-از امام رضا علیه‌السلام نقل شده راوی می‌فرماید [10] وبالاسناد عن الرضا عليه‌السلام أنه سمعه يقول: كان رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم يقول إذا أمتي تواكلت الامر بالمعروف والنهي عن المنكر فليأذنوا بوقاع من الله [11] .
 راوی گوید از امام رضا علیه‌السلام شنیدم -در بیان اهمیت امر به معروف و نهی از منکر- می‌فرمود اگر امت من انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر با به یکدیگر واگذار کنند و هرکس بگوید وظیفه من نیست بلکه بر عهده دیگران است و این وظیفه را ترک کند ترک امر به معروف و نهی از منکر باعث عذاب از ناحیه خداوند خواهد شد.
 5-روی عن النبي [12]
  [13] صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم قال: "من أمر بالمعروف، ونهى عن المنكر، فهو خليفة الله في أرضه، وخليفة رسول‌الله، وخليفة كتابه".
 کسی که امر به معروف و نهی از منکر نماید عنوان خلیفةالله در زمین به او می‌دهند که عظمت امر به معروف و نهی از منکر را می‌رساند.
 6-روی [14]
  [15] جاء رجل إلى النبي صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم وهو على المنبر، فقال: يا رسول‌الله! من خير الناس؟ قال: "آمرهم بالمعروف، وأنهاهم عن المنكر، وأتقاهم لله، وأرضاهم".
 راوی گوید روزی پیامبر بر فراز منبر موعظه می‌کرد در آن حال مردی وارد شد و پرسید ای رسول خدا بهترین انسان کیست؟ پیامبر فرمود 1-کسی که بیشتر از همه امر به معروف کند 2-کسی که بیشتر از همه نهی از منکر کند 3-کسی که پرهیزکارتر باشد 4-کسی که بیشتر از همه باعث رضایت خداوند باشد.
 این حدیث هم دلالت بر اهمیت امر به معروف و نهی از منکر دارد.
 روایات دیگری هم هست که انشاءاله فردا می‌خوانیم.


[1] اسمی‌افعل تفعیل از سمو است یعنی اعلی و ارفع
[2] روایت را کافی و شیخ در تهذیب نقل می‌کنند
[3] تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج6، ص180، دارالکتب الاسلامیة طهران.
[4] الکافی، شیخ کلینی، ج5، ص55، دارالکتب الاسلامیة طهران.
[5] وسائل الشیعة، حرعاملی، ج16، ص119، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، باب1، ح6، آل‌البیت.
[6] از زمان امام صادق علیه‌السلام در مورد زمان قبل از ظهور امام زمان به آخرالزمان تعبیر می‌کردند ولی چه موقع باشد معلوم نیست
[7] مذاهب یعنی طرقی که به دین می‌رسد امن می‌شود و کسی جرآت دزدی و سرقت نمی‌کند و یا اینکه به معنای همین طرق ظاهری باشد که امن می‌شود
[8] وسائل الشیعة، حرعاملی، ج16، ص118، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، باب1، ح3، آل‌البیت.
[9] وسائل الشیعة، حرعاملی، ج16، ص118، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، باب1، ح4، آل‌البیت.
[10] وسائل الشیعة، حرعاملی، ج16، ص118، کتاب الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، باب1، ح5، آل‌البیت.
[11] وقاع جمع واقعه یعنی النازله الشدیده خوب گرانی و شدائدی که الان هست می‌تواند عامل همین ترک امر به معروف و نهی از منکر باشد
[12] تفسیر مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، ج2، ص359، موسسه اعلمی‌بیروت.
[13] مرحوم طبرسی ذیل آیه104 سوره آل عمران (کنتم خیر امه اخرجت للناس) این روایت را ذکر می‌کند.
[14] تفسیر مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، ج2، ص359، موسسه اعلمی‌بیروت.
[15] مرحوم طبرسی ذیل آیه104 سوره آل عمران (کنتم خیر امه اخرجت للناس) این روایت را ذکر می‌کند.