موضوع: كتاب الديات (مصادیق ضمان بالتسبیب اضرار به ماره با ایجاد میزاب و غیره)
گفتیم اگر از ملک خود به طرف طریق عام اموری مانند میزاب یا پنجره ایجاد کند؛ مسأله سه صورت دارد:
صورت اول: عدم اضرار به مارة: اگر احداث اینگونه امور مانند میزاب یا پنجره‌ای که به طرف کوچه باز کرده است یا بالکنی که زده است یا امثال اینها که تصرف در جاده شده است هیچگونه ضرری برای ماره ندارد- مورد مزاحمت اتفاقی نظیر کنده شدن میزاب و اصابت به مارة در جای خود بررسی می‌شود- تقریبا یک اتفاق کلی یا سیره قطعیه وجود دارد
[1]
که ایجاد اینگونه امور ایرادی ندارد و جایز است و در ذیل هم گفتیم این جواز اطلاق دارد کوچه و معبر باز یا کوچه بن بست را شامل می‌شود.
صورت دوم: اضرار به مارة: صورت دوم این است که احداث این امور مضر برای مارة باشد. برای مثال میزاب آب ریز دارد یا پنجره به بیرون باز می‌شود یا بالکن کوتاه است و با مارة برخورد دارد.
یک مصداق از این امور را در ذیل مسأله5 خواندیم که فرمود «من الاضرار فی طریق المسلمین ایقاف الدواب» مثلا ماشین را کنار کوچه پارک می‌کند و مزاحم مارة است. یا بساطی برای خرید و فروش پهن می‌کند یا در مقابل مغازه خود وسائل را بیرون مغازه پخش می‌کند.
و یک مصداق را نیز امام در ذیل مسأله11 بیان می‌فرمایند که ما همینجا ذکر می‌کنیم
[2]
. امام در مسأله 11 فرمودند: «لو القی فضولات منزلة المزلقة کقشور البطیخ او رش الدرب بالماء علی خلاف المتعارف لا لمصلحة المارة فزلق به انسان ضمن»
ریختن آشغال‌های لیزدار نظیر پوست خربزه در طریق یا آب پاشی درب خانه به نحوی که خارج از متعارف و مصلحت مارة باشد جایز نیست و در صورتی که باعث لغزش انسان و در نتیجه تلف نفس یا عضو شود عامل ایجاد مشکل از باب اضرار به طریق ضامن است و نیز احداث این امور جایز نیست.
دلیل مسأله:
1- «ابی الصباح کنانی
[3]
عن الصادق(ع) من أضر بشئ من طریق المسلمین فهو له ضامن» روایت صحیحه است و دلالت آنهم روشن است قابل ملاحظه است اضرار یک امر عرفی است و لذا اگر در جایی حتی یک تکه کاغذ یا پلاستیک بیندازد و باعث آلودگی و اضرار باشد و موجب تلف نفس یا عضو بشود ضامن است.
2- «حلبی
[4]
عن ابی عبدالله قال سألته عن الشئ یوضع علی الطریق فتمر الدابة فتنفر بصاحبها فتعقره فقال کل شئ یضر بطریق المسلمین فصاحبه ضامن لما یصیبه»
حلبی در مورد مانعی که شخصی در طریق قرار دهد و باعث به کله آمدن دابّة گردد و در نتیجه سوار زخمی شود از امام صادق(عليه السلام) پرسید آن حضرت فرمود هرچه که باعث اضرار به افراد در طریق شود ضرر زننده ضامن است.
ملاحظه می‌فرمایید پرسش فقط از وضع شیئی در طریق بود اما امام(ع) در جواب بطور مطلق حکم کلی اضرار به مارة در طریق را بیان فرمودند. که تلف نفس یا نقص عضو و یا خسارت مالی را شامل است.
3- «سکونی
[5]
عن الصادق قال رسول الله من اخرج میزابا او کنیفا او اوتد وتدا او اوثق دابتا او حفر بئرا فی طریق المسلمین فاصاب شیئا فهو له ضامن»
امام صادق(عليه السلام) فرمود پیامبر فرموده است کسی که ناودان خانه‌اش را به سمت خیابان قرار دهد یا چاه فاضلاب برای منزل به طرف کوچه ایجاد کند یا میخی بر دیوار خود در سمت کوچه بکوبد یا چهارپا را در کنار خیابان ببندد (یا ماشین پارک کند) و یا در خیابان چاهی حفر کند و انسانی بر اثر برخورد با اینگونه موانع تلف شود؛ ایجاد کننده مانع ضامن است.
کیفیت استدلال:
1- بررسی سند: این روایت از نظر سند ضعیف است چون سکونی در آن است ولی منجبر به عمل اصحاب است و عمل اصحاب بالاتر از مشهور است.
2- دلالت: ولی از نظر دلالت اشکال شده است که این روایت اطلاق دارد و قید «موجب ضرر بودن» در آن نیامده است. اما می‌توان گفت اشکال وارد نیست. زیرا کلمه «أصاب» که در ذیل روایت آمده است می‌فهماند که ایجاد اینگونه موانع مضر به طریق بوده است. چون وقتی می‌گوید «أصاب» یعنی ایجاد ضربه و ضرر کرده است مراد از اصاب یعنی حالت شئ ایجاد شده به طوری است که موجب ضرر و خسارت است.
مرحوم امام در اینجا با بیان یک قاعده کلی می‌فرماید «ولعل الضابط فی الضمان وعدمه اذن الشارع وعدمه» اگر عملش شرعا جایز باشد ضمانی ندارد ولی اگر شرعا جایز نباشد موجب ضمان است البته این قاعده کلی از خود روایات به دست می‌آید و چیزی زائد بر روایات نیست.
صورت سوم: اضرار اتفاقی و موردی: اگر در همان صور عدم اضرار که حکم جواز دارد تصادفا باعث اضرار شد؛ مثلا میزابی که در بلندی قرار داشت و مزاحم نبود به طور تصادفی کنده شد و افتاد و باعث تلف نفس یا عضو و یا خسارت شد در مورد ضمان و عدم ضمان دو قول است:
قول اول: عدم ضمان: مرحوم مفید
[6]
و ابن ادریس
[7]
می‌گویند ضمانی ندارد چون باد یا علت دیگر باعث بود.
مرحوم محقق در شرایع
[8]
می‌فرماید «والاقرب انه لا یضمن» در همین مسأله-6- مرحوم امام می‌فرماید «ومع عدم الاضرار لو اتفق ایقاعها علی الغیر فاهلکه فالظاهر عدم الضمان» در این فرض عدم اضرار که ضمان ندارد اگر تصادفا به هر علت باعث اضرار شد ظاهر این است که ضمان ندارد.
دلیل عدم ضمان: گفتند اذن شرعی در اصل وضع و قرار دادن این امور بود و چیزی که اذن شرعی دارد اگر تصادفا موجب ضرر بشود موجب ضمان نیست البته اگر در جایی که بالکن یا پنجره ایجاد شده بر اثر شکستگی یا نقصی که در آن پیدا شده است در معرض اضرار قرار داشته باشد و صاحب آن اقدام به ترمیم و تعمیر نکند در صورت ایجاد تلف نفس یا نقص عضو ضامن است.
قول دوم: ضمان: ان شاء الله برای فردا.
وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین
[1]
مرحوم شیخ در خلاف فرمود از صدر اسلام این امور در کوچه ها و خیابانها ایجاد می‌شد.
[2]
بنابراین سه مسأله 4، 5، 11 همیجا بحث می‌شود.
[3]
وسائل الشیعة 29: 241، کتاب الدیات، ابواب موجبات ضمان، باب8، ح2، ط آل البیت.
[4]
وسائل الشیعة 29: 243، کتاب الدیات، ابواب موجبات ضمان، باب9، ح1، ط آل البیت.
[5]
وسائل الشیعة 29: 245، کتاب الدیات، ابواب موجبات ضمان، باب11، ح1، ط آل البیت.
[6]
المقنعة 749، ط کنگره هزاره شیخ مفید.
[7]
السرائر 3: 400، ط جماعة المدرسین.
[8]
شرایع الاسلام 4: 1026، ط استقلال طهران.