درس خارج فقه استاد مقتدایی

90/12/02

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع: كتاب الديات (ضمان دعوت کننده به خارج از خانه)
 گفتیم اگر کسی در شب درب خانه کسی حاضر شود و او را صدا بزند و ببرد مسأله سه صورت دارد.
 صورت اول: اگر کسی در شب درب خانه کسی حاضر شود و او را صدا بزند و ببرد: و بعد خبری از فرد از منزل خارج شده نشود؛ بطور اتفاق علما می گویند این شخص ضامن است مگر اینکه فرد از منزل خارج شده برگردد.
 دلیل مسأله:
 دو روایت با تعبیر «فهو له ضامن» را خواندیم و گفتیم در مورد این دو روایت از نظر سند بعضی تعبیر حسنه دارند و گرچه بعضی تعبیر به ضعیف کرده‌اند اما مرحوم صاحب جواهر [1] فرمود لو سلم بر فرض ضعف سند را بپذیریم منجبر به عمل اصحاب است پس از نظر سند مشکلی نیست و معتبر است و از نظر دلالت هم در هر دو روایت فرمود «فهو ضامن» و گفتیم گرچه لفظ «هو ضامن» مطلق است و هر دو مورد قصاص و دیه را شامل می شود اما قدر متیقن این است که کمتر از دیه نمی تواند ضامن باشد پس اصل ضمان نصاً و فتویً ثابت است اما اگر بخواهیم قصاص بکنیم احراز قطعی می خواهد تا قصاص بشود یعنی باید یقین داشته باشیم قاتل است نه احتمال؛ پس احتیاط در دماء اقتضا می کند قصاص نشود و با توجه به عدم یقین به قتل و وجود شبهه؛ اصل برائت از قصاص جاری است لذا اصل ضمان- به فرمایش امام- نسبت به دیه مسلم است اما نسبت به مازاد مشکوک است و اصل برائت جاری است از طرفی دیگر احتمال اینکه ضمان با عاقله باشد از طریق اصل عدم ضمان عاقله مرتفع است.
 نتیجه: از سه فرض متصور در جریان فردی که با درخواست دیگری از منزل خارج شد و برنگشت؛ فرض اول یعنی مفقود الاثر شدن فرد خارج شده بررسی شد و گفتیم مشهور هم می گویند ضامن است ولو اطلاق دارد ولی ظهور کافی ندارد لذا با توجه به اصل برائت و نیز احتیاط در دماء نمی‌توانیم قصاص کنیم و دیه باید بدهد و چون در مورد عاقله هم اصل برائت داریم خودش باید دیه بدهد.
 قیود موجوده در روایت:
 قیودی در روایت آمده است باید بررسی شود:
 1- قید «رجل» پرسش این است که آیا «رجل» ملاک است و حتما باید رجل باشد یا اگر زنی درب خانه حاضر شد و صاحبخانه را به خارج منزل فراخواند حکم همان است که در روایت آمد؟ می گوییم قطعا این قید خصوصیت ندارد.
 2- قید «اخاه» این قید نیز خصوصیت ندارد که مراد برادر مؤمن باشد بلکه جهت مثال است و الا حکم مسأله در مؤمن یا فاسق و یا مسلمان و غیر مسلمان یکی است یعنی نفس محترمه ملاک است و لذا فتاوای علما «لو دعا غیره» دارد. پس برادر نسبی یا دینی بودن خصوصیتی ندارد.
 3- قید «منزل» این قید هم خصوصیت ندارد یعنی اگر در مغازه یا باغی چنین اتفاقی بیفتد حکم همینگونه است.
 4- قید «باللیل» در مورد باللیل باید بپذیریم که خصوصیت دارد زیرا در روز ضریب امنیت بالا است و هرجا بروند جمعیتی هستند و خطر کمتر است و در محل دید هستند اما اگر شبانه کسی را صدا زد و از منزل خارج شد و برنگشت ضامن است لذا می گوییم قید شب موضوعیت دارد ضمن اینکه علما در فتاوایشان از قید لیل موضوعیت لیل را فهمیده اند.
 فروعات ملحقه: چند فرع دیگر در مسأله وجود دارد که روایت شامل آنها نمی شود.
 فرع اول: اگر شخصی را صدا زدند و خواست از منزل خارج شود که همراه صدا زننده برود شخص دیگری هم بدون اینکه صدایش بزنند همراه آنها رفت بیرون آیا روایت شامل مورد این شخص دوم هم می شود؟ می گوییم نه ضامن نیست روایت می فرماید دعا رجلا یعنی صدا زننده ضامن شخصی است که صدایش زده است و ضامن شخصی که خودش همراه او رفت، نیست.
 فرع دوم: اگر صدا زننده آمد درب منزل و با یک کسی کار داشت که با هم به بیرون بروند اما صاحب منزل گفت من هم می آیم؛ روایت اینجا را شامل نمی شود.
 فرع سوم: اگر شخصی وارد خانه شد و خود در خانه ماند و به صاحبخانه و یا شخصی موجود در منزل گفت برو فلان جا و فلانی را ببین و بیا در واقع «ارسله من منزله» اینجا هم روایت شامل نمی شود.
 دلیل عدم شمول فروعات ملحقه:
 روایت برخلاف قاعده است و ما در موارد خلاف قاعده باید اکتفا به قدر متیقن بکنیم زیرا انسان حر هیچ وقت تحت ید قرار نمی گیرد اما اینجا امام فرمود بر صدا زننده ید پیدا میشود و این خلاف قاعده است و به همین دلیل باید اکتفا به قدر متیقن نمود.
 تنبیهات:
 1- مرحوم کشف اللثام [2] می‌گوید در مورد «استأجره لیقود دابته» اگر کسی را اجیر کند که ساربان دابه اش باشد و با او در سفر همراه شود؛ و مفقود شود احتمال دارد روایت شامل این مورد بشود و بگوییم ضامن است چون اخرجه ممکن است صدق کند.
 اقول: چنانچه گفتیم در موارد خلاف قاعده به قدر متیقن اخذ میشود و عرف برداشت نمی کند که دعا و اخرجه صادق باشد.
 2- لو کان الداعی متعددا اگر دو نفر یا بیشتر درب منزل حاضر شدند و شخصی را صدا زدند و از منزل بردند همان حکم ضمان جاری است و همه آنها ضامن هستند.
 3- اگر عکس شد یعنی یک نفر درب منزل حاضر و دو یا سه نفر را صدا زد و از منزل بیرون رفتند و آنها برنگشتند صدا زننده ضامن همه آنها است.
 صورت دوم: اگر فرد را با صدا زدن از منزل بردند و بعد جنازه اش مقتولا پیدا شد ممکن است در این صورت متهم سه گونه جواب دهد.
 1- شخص معینی را نام ببرد و بگوید فلانی او را کشته است. در این صورت در محکمه باید اثبات کند قرینه بیاورد که آن شخص فرد از منزل خارج شده را کشته است که اگر ثابت شد شخص صدا زننده ضامن نیست و آن شخص نام برده شده قصاص می شود و اگر شخص صدا زننده نتوانست اتهام را اثبات کند خودش ضامن است ولو ادعا می کند ولی نتوانست اثبات کند حالا آیا ضامن قصاص است یا ضامن دیه فیه تردد مرحوم محقق [3] در شرایع می‌فرماید فیه تردد یک احتمال این است که خودش باید قصاص بشود و یک احتمال این است که دیه بدهد و بهتر این است که بگوییم دیه باید بدهد.
 وصلی الله علی سیدنا محمد وآله الطاهرین.


[1] جواهر الکلام 43: 79، ط دارالکتب الاسلامیة.
[2] کشف اللثام 11: 254، ط جماعة المدرسین.
[3] شرایع الاسلام 4: 1023، ط استقلال طهران.