درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الإجارة/العين المستأجرة /حکم إجاره دادن عین مستأجرة

بحث اخلاقی: به منظور تکمله‌ی بحث اخلاقی گذشته مناسب دیدیم روایاتی در این خصوص مطرح کنیم؛ راجع به آیه‌ی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾[1] تمسک می‌جوییم به روایتی از امام صادق(ع) در مورد سختی‌های روزه داری که حضرت فرمودند: «لذّة ما فی النداء ازال تعب العبادة و العناء» [2] لذّت خطاب ﴿یا ایّها الّذین آمنوا﴾ آن چنان است که سختی و مشقت این عبادت (روزه) را از بین برده است.

نتیجه‌ی روزه‌ی ماه مبارک رمضان کسب تقوای الهی است ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾؛ بعد از یک ماه روزه‌داری باید به خودمان مراجعه کنیم و ببینیم آیا این روحیه‌ی خویشتن‌داری را در خود به دست آورده‌ایم یا نه؟ کسب تقوای الهی در ماه مبارک رمضان یکی از مهمترین اموری است که باید به آن توجه کرد؛ چنانچه این صفت را به دست آورده‌ایم خدا را شکر کنیم و خوشحال باشیم و از خدا بخواهیم این نعمت را برای ما حفظ کند و اگر بعد از یک ماه روزه‌داری تأثیری در کسب این نیروی معنوی احساس نمی‌کنیم باید به دنبال علت آن بگردیم و آن را برطرف کنیم؛ البته اقرار می‌کنیم کسانی که با معنویات و عبادات مأنوس هستند و تقیّد به احکام شرعی را جدی می‌گیرند اجمالا آثار تقوای الهی را می‌توان در گفتار و منش آنها مشاهده کرد؛ این گروه از جمله طلاب علوم دینی معمولا طوری هستند که تن به گناه و معصیت و شکستن حدود الهی نمی‌دهند هرچند زمینه‌ی گناهانی مانند دروغ، مال حرام، نگاه به نامحرم و اعمال منافی عفت برای آنها مهیا شود، علی ایّ حال همیشه باید مراقب بود تا خدای نکرده وسوسه‌ی شیطان باعث نشود در عرصه‌های سرنوشت‌ساز، تقوای الهی به فراموشی سپرده شود.

فوریّت وجوب توبه: اگر خدای نکرده شیطان بر ما غالب شود و گناهی از ما سر بزد در مرحله‌ی اول باید از آن گناه فورا توبه کنیم زیرا وجوب توبه فوری است و از طرفی از کجا می‌دانیم که تا چه زمانی زنده هستیم، چه بسا در صورت تأخیر در توبه، فرصت توبه کردن پیدا نکنیم؛ همچنین باید چنین بنایی داشته باشیم که بعد از توبه هرگز مجدّدا مرتکب هیچ گونه گناهی نشویم و حتی فکر و تصمیم به گناه را نیز باید از مخیله‌ی خودمان دور کنیم، در تأکید این مطالب روایاتی را مورد توجه قرار می‌دهیم:

    • روایت اول: «عن أبي عبيدة قال: سمعت أبا جعفر(ع) يقول: إن الله تعالى أشد فرحا بتوبة عبده من رجل أضل راحلته وزاده في ليلة ظلماء فوجدها فالله أشد فرحا بتوبة عبده من ذلك الرجل براحتله حين وجدها.»[3]

بیان استاد: امام باقر(ع) در این روایت، تشبیه جالبی به کار می‌برد به این مضمون که: فرض کنید کسی با توجه به وضعیت آن زمان در یک بیابان خشک و بی آب و علف و طولانی یک مرکبی مانند شتر دارد و تمام ما یحتاج خود از قبیل آب و غذا و لوازم ضروری دیگر را در آن قرار داده است ولی به جهت مثلا استراحت شبانه این شتر از او جدا می‌شود و هر چه این سو و آن سو می‌گردد اثری از آن نمی‌یابد تا این که ناامید و ناتوان به زمین می‌افتد و آخرین نفسهای خود را شماره می‌کند چرا که دیگر نه به غذا و آبی دست‌رسی دارد و نه به مرکبی که او را از این بیابان عبور دهد؛ ناگهان صدای شتر خود را می‌شنود و این شتر، خود را به صاحب خود می‌رساند شما حساب کنید در این حال برای صاحب شتر چه لحظه‌ی مسرّت بخش و با شکوهی خواهد بود خداوند از توبه بنده خود از چنین کسی بیشتر خوشحال می‌شود.

    • روایت دوم: روایت دیگری که از جهت سند مانند روایت قبلی صحیحة است که به طرق متعدد از پیامبر گرامی اسلام نقل شده است: «رواه مسلم بطرق متعددة عن النبي (صلى الله عليه وآله) قال: الله أشد فرحا بتوبة عبده من رجل في أرض دوية مهلكة معه راحلته عليها طعامه وشرابه فنام فاستيقظ وقد ذهبت فطلبها حتى أدركه العطش، ثم قال أرجع إلى مكاني الذي كنت فيه فأنام حتى أموت فوضع رأسه على ساعده ليموت فاستيقظ وعنده راحلته وعليها زاده وطعامه وشرابه فالله أشد فرحا بتوبة العبد المؤمن من هذا وراحلته»[4] خداوند بسیار مشتاق توبه و بازگشت بندگان فراری بسوی خود است چنانچه در این روایت تشبیهی که در روایت فوق اشاره شده است مجدد تکرار می‌شود و مضمون آن چنین است که فرض کنید شخصی در یک بیابان خشک و بی آب و علف به همراه مرکب و زاد و توشه‌اش که بر آن مرکب قرار داده است در حال عبور است و شبانگاه از شدت خستگی توقف می‌کند تا استراحت کند وقتی از خواب بیدار می‌شود متوجه می‌شود که مرکب او به همراه آب و غذایش گم شده است و شروع می‌کند به جستجو تا جایی که دیگر از شدت تشنگی بی‌حال می‌شود، ناچار به محلی که در آن استراحت کرده بود باز می‌گردد تا شاید باقی‌مانده‌ای پیدا کند ولی هیچ پیدا نمی‌کند و از همه جا ناامید می‌شود و بی‌حال در زمین دراز می‌کشد و ساعد خود را متکا قرار می‌دهد و چشمان خود را می‌بندد تا مرگ او را دریابد، ناگاه وقتی چشم باز می‌کند مرکب و زاد و توشه‌ی خود را در کنار خود می‌بیند و بسیار شاد و مسرور می‌شود، رسول خدا(ص) در ادامه این حدیث می‌فرماید: خداوند از توبه بنده‌ی خود از چنین کسی که زاد و توشه‌اش را یافته است بسیار شادتر می‌باشد.

بنا بر این، فایده تقوا این است که انسان به دنبال گناه نرود ولی محتمل است با وجود تقوا نیز انسان دچار غفلت شود و عمل منافی تقوا از او سر بزند در چنین وضعی وظیفه‌ی او توبه و بازگشت به مسیر تقوا است؛ چنانچه شیطان غلبه پیدا کند و گناهی صادر شود نباید ناامید شد و نباید مأیوسانه به خودمان تلقین کنیم حالا که گناه کردیم و صفحه وجودی ما آلوده شد دیگر آب از سرگذشته است و از سرگیری عبادت خدا عملی بی‌فایده است، نخیر این تلقین و هر تلقین دیگری که موجب تداوم گناه شود باز هم وسوسه شیطان خواهد بود و نباید به آن میدان داد.

    • روایت سوم: «إِنَّ اللهَ ـ عَزَّ وَجَلَّ ـ أَعْطَى التَّائِبِينَ ثَلَاثَ خِصَالٍ لَوْ أَعْطى خَصْلَةً مِنْهَا جَمِيعَ أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَنَجَوْا بِهَا:

قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: ﴿إِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾[5] فَمَنْ أَحَبَّهُ اللهُ لَمْ يُعَذِّبْهُ.

وَقَوْلُهُ: ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ رَحْمَةً وَعِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تابُوا وَاتَّبَعُوا سَبِيلَكَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِيمِ﴾[6] ﴿رَبَّنا وَأَدْخِلْهُمْ جَنّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدْتَهُمْ وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّيّاتِهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[7] ﴿وَقِهِمُ السَّيِّئاتِ وَمَنْ تَقِ السَّيِّئاتِ يَوْمَئِذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَذلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾[8] .

وَقَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: ﴿وَالَّذِينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللهِ إِلهاً آخَرَ وَلا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللهُ إِلاّ بِالْحَقِّ وَلا يَزْنُونَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ يَلْقَ أَثاماً﴾[9] ﴿يُضاعَفْ لَهُ الْعَذابُ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَيَخْلُدْ فِيهِ مُهاناً﴾[10] ﴿إِلاّ مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَكانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً﴾[11] »[12] «ابن ابى عمير از برخى از اصحاب در حديثى مرفوع (كه سندش بمعصوم عليه السّلام می‌رسد) حديث كرده كه فرمود: خداى عز و جل به توبه‌كنندگان سه خصلت داده است كه اگر يكى از آنها را بتمامى اهل آسمانها و زمين بدهد بسبب آن همگى نجات يابند.

خصلت اول؛ محبت خدا به توبه کنندگان است: این قول خداوند است که می‌فرماید: «همانا خداوند دوست دارد. توبه‌كنندگان را و دوست دارد پاكيزگى‌جويان را» پس هر كه خدا او را دوست دارد عذابش نكند.

خصلت دوم؛ دعای ملائکه عرش الهی شامل حال او و نزدیکانش می‌شود: این قول خداوند است که می‌فرماید: «آن كسانى كه بردارند عرش را و آنان كه گرد آنند، تسبيح گويند بستايش پروردگار خويش و ايمان آورند بدو و آمرزش خواهند براى آنان كه ايمان آوردند، پروردگارا فرا گرفتى همه چيز را برحمت و دانش پس بيامرز آنان كه توبه كردند و پيروى كردند راه تو را، و آنها را از عذاب دوزخ باز دار. پروردگارا و در آور ايشان را به بهشتهاى جاودانى كه نويد دادى به ايشان و هر كه شايسته باشد از پدرانشان و همسرانشان و فرزندانشان زيرا كه توئى همانا عزيز و حكيم. و دور ساز ايشان را از بديها و آن را كه از بديها دور ساختى در آن روز همانا باو مهر ورزيدى و اين است آن رستگارى بزرگ».

خصلت سوم؛ تبدیل شدن بدیهای توبه کنندگان به حسنات: این قول خداوند است که می‌فرماید:«و آنان كه نخوانند با خدا معبود ديگرى، و نكشتند تنى را كه حرام كرد خدا جز بحق، و زنا نكنند و هر كه چنين كند گرفتار كيفر شود. افزوده شود براى او عذاب در روز قيامت و جاودان ماند در آن سرافكنده. مگر آنكه توبه كند و ايمان آرد و كردار شايسته كند پس آنانند كه خداوند تبديل كند بديهايشان را بخوبيها و خدا آمرزنده و مهربان است»

ما باید به خودمان تلقین کنیم که نباید مرتکب گناه شویم و چنانچه زرق و برق دنیا و وسوسه شیطان ما را در ورطه‌ی گناه گرفتار کرد و مغلوب شیطان و هوای نفس شدیم نباید مأیوس شویم باید فورا توبه کنیم و این وظائف را هیچ وقت فراموش نکنیم؛ باید بدانیم که خداوند غفور است و غفار است یعنی بسیار بسیار بخشنده است و هر کس چندین بار هم مرتکب گناه شود و واقعا توبه کند ولو بار صدم او بوده باشد نباید مأیوس شود؛ علاوه بر روایاتی که خواندیم روایات فراوان دیگری نیز وجود دارد که دعوت به توبه و بشارت به بخشش گناهان را به گناه کاران می‌دهد تا حدی که وعده تبدیل گناهان به اعمال نیک را برای تائبین می‌دهد سعی کنیم از این فیوضات محروم نشویم؛ خدایا به ما توفیق تقوای کامل و توفیق ترک گناه و توفیق توبه در صورت آلوده شده به گناه به همه ما عنایت بفرما!.