درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الإجارة/العين المستأجرة /حکم تلف عین مستأجرة

تذکر: خوشحال هستیم از اینکه بعد از مدت طولانی که به واسطه‌ی بلیه‌ی کرونا جلسات حضوری تعطیل و در قالب مجازی اجرا می‌شد از امروز به بعد به جهت کاهش و کنترل این عارضه إن شاء الله درس حضوری خواهد بود؛ البته بعد از این تعطیلات طولانی ماه مبارک رمضان برخورد می‌کنیم با تعطیلات طولانی تابستان، به همین جهت با توجه به برنامه‌های جاری دروس حوزوی بیش از دو هفته امکان اجرای دروس مقدور نیست؛ بنای ما نیز بر همین است که دروس را در همین فرصت دو هفته‌ای بر قرار کنیم و إن شاء الله توفیقی باشد ادامه‌ی دروس در سال تحصیلی آینده، بعد از تعطیلات تابستانی إجرا شود.

لازم به ذکر است هر چند در این مدت، برنامه‌ی درسی در قالب حضوری خواهد بود ولی با توجه به این که برخی از برادران و خواهرانی که علاقه‌مند به استفاده و ارتباط با این دوره‌ی درسی هستند که احتمالا بیست نفر باشند امکان حضور در جلسات برای آنها مقدور نیست بنا بر این تصمیم بر این شد که زمینه‌ی استفاده از جلسات درسی، ترکیبی از حضوری و مجازی باشد؛ از طرفی برخی داوطلبان استفاده از این جلسات هر چند در قم حضور دارند ولی به جهت اشتغالات متعدد امکان استفاده‌ی حضوری را ندارند و از طرفی برخی داوطلبان در خارج از قم مانند کسانی که با هماهنگی حجت الإسلام شیخ عباس نامدار در شهرستان جویبار که حدودا ده نفر هستند علاقه‌مند به پیگیری دروس هستند و لذا مناسب دیدیم دروس به صورت ترکیبی از حضوری و مجازی دائر باشد و اما راجع به محل برگزاری دروس حضوری، مناسب دیدیم که بیت حضرت امام(ره) انتخاب شود زیرا از طرفی متن درسی مورد بحث ما از تحریر الوسیله حضرت امام(ره) است و از طرفی محیط بیت شریف طوری است که تداخلی در روند فعالیت امور جاری برای کسانی که مرتبط با این مکان با برکت هستند ایجاد نمی‌کند[1] .

فلسفه روزه ماه مبارک رمضان: بحث فقهی ما راجع به «حکم تلف عین مستأجرة قبل القبض» است که حضرت امام(ره) در تحریر الوسیلة در مسأله21 کتاب الإجارة به این مسأله پرداخته‌اند ولی به جهت این که این جلسه‌ی درسی اولین جلسه‌ای است که بعد از ماه مبارک رمضان برقرار شده است مناسب است راجع به فضیلت و اهمیت این ماه با برکت نکاتی مطرح شود.

در بیان فلسفه‌ی تشریع روزه‌ی ماه مبارک رمضان مناسب است به این آیه‌ی شریفه تمسک بجوییم: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ ﴾[2] «اى افرادى كه ايمان آورده‌ايد! روزه بر شما مقرر شده، همان گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند مقرر شد؛ تا پرهيزگار شويد.»[3] کسب تقوای الهی به قدری اهمیت دارد که این عبادت با عظمت روزه‌داری که یک ماه شب و روز مؤمنین را به خود اختصاص می‌دهد به عنوان حکمت وجوب این فریضه معرفی شده است؛ خدای متعال مؤمنین را مکلف کرده است تا روزه‌ی ماه مبارک رمضان را به جای آورند و آنها نیز خود را موظف می‌دانند تا با تحقق شرائط وجوب چنین فریضه‌ای سختی و تعب این عبادت را بر خود وارد کنند و با گرسنگی و تشنگی و تغییر برنامه‌های روز‌مرّه‌ی خود به استقبال این ضیافت الهی بروند تا از برکات این عبادت به اندازه‌ی وسع خود بهره‌مند گردند و مطمئنا یکی از اهداف مهمی که برای این عبادت مطرح شده است کسب تقوای الهی است که در این آیه‌ی کریمه به صراحت بیان شده است: ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ با روزه‌داری امید این است که به هدف مهم کسب تقوای الهی نائل شوید.

بنا بر این بعد از اتمام ماه مبارک رمضان همه ما باید به سه نکته توجه داشته باشیم؛ اول این که متوجه باشیم کسب تقوای الهی به عنوان حکمت وجوب چنین عبادتی لحاظ شده است و نکته‌ی دیگر این که باید به خودمان مراجعه کنیم و ببنیم آیا روحیه و حالتی که نشانه‌ی تقویت تقوا و پرهیزگاری است در ما به وجود آمده است یا نه؟ و نکته‌ی آخر اینکه اگر در خود رشد معنوی از جمله تقویت تقوای الهی را احساس می‌کنیم باید چه برنامه‌ای برای حفظ این دست‌آوردهای ارزشمند داشته باشیم؟

جایگاه متقین از منظر قرآن کریم: در کلام الهی مشتقات کلمه «تقوی» 242 بار تکرار شده است و علاوه بر آن فلسفه‌ی بسیاری از احکام و عبادات از جمله روزه‌ی ماه مبارک رمضان کسب این روحیه‌ی گرانقدر معرفی شده است و اما مناسب است نمونه‌های قرآنی در بیان جایگاه متقین را یادآورد شویم:

1- ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ﴾[4] «اين كتاب با عظمتى است كه هيچگونه شكى در آن نيست و مايه هدايت پرهيزكاران است.»[5]

2- ﴿وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ﴾[6] «و شتاب كنيد براى رسيدن به آمرزش پروردگارتان؛ و بهشتى كه وسعت آن، آسمانها و زمين است؛ و براى پرهيزگاران آماده شده است.»[7]

3- ﴿هَذَا بَيَانٌ لِّلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِّلْمُتَّقِينَ﴾[8] «اين، بيان و هشدارى است براى عموم مردم؛ و هدايت و اندرزى است براى پرهيزگاران.»[9]

4- ﴿وَأُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾[10] «در آن روز، بهشت براى پرهيزگاران نزديك مى‌شود،»[11] روز قیامت برای متقین چنان شکوه و لذتی دارد که بهشت به استقبال آنها می‌رود و با تمام بهره‌ها و زینت‌های خود، خود را بر اهل تقوا عرضه می‌کند، این است سرانجام خوش کسب تقوای الهی.

5- ﴿بَلَى مَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ وَاتَّقَى فَإِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ﴾[12] «آرى، كسى كه به پيمان خود وفا كند و پرهيزگارى پيشه نمايد، خدا او را دوست مى‌دارد؛ زيرا خداوند پرهيزگاران را دوست دارد.»[13] در روز قیامت دوست به دوست می‌رسد؛ متقین به ملاقات خدای خود نائل می‌شوند پس در آن ملاقات نورانی و با صفا جایی برای خوف و اندوه باقی نمی‌ماند؛ مگر می‌شود دوست در ملاقات دوست با عذاب و شکنجه از دوست خود پذیرایی کند؟!

6- ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَعِيمٍ﴾[14] «ولى پرهيزگاران در ميان باغهاى بهشتى و نعمتهاى فراوان جاى دارند،»[15]

* ﴿فَاكِهِينَ بِمَا آتَاهُمْ رَبُّهُمْ وَوَقَاهُمْ رَبُّهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ﴾[16] «در حالى كه از آنچه پروردگارشان به آنها داده شاد و مسرورند و پروردگارشان آنان را از عذاب دوزخ نگاه داشته است.»[17]

* ﴿كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[18] «به آنها گفته مى‌شود: بخوريد و بياشاميد گوارا باد بر شما)؛ اينها در برابر اعمالى است كه انجام مى‌داديد.»[19]

*﴿مُتَّكِئِينَ عَلَى سُرُرٍ مَّصْفُوفَةٍ وَزَوَّجْنَاهُم بِحُورٍ عِينٍ﴾[20] «اين در حالى است كه بر تختهايى كه در كنار هم چيده شده تكيه مى‌زنند، و «حورالعين» را به همسرىِ آنها در مى‌آوريم.»[21]

*﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُم بِإِيمَانٍ أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَمَا أَلَتْنَاهُم مِّنْ عَمَلِهِم مِّن شَيْءٍ كُلُّ امْرِئٍ بِمَا كَسَبَ رَهِينٌ﴾[22] «كسانى كه ايمان آوردند و فرزندانشان به پيروى از آنان ايمان اختيار كردند، فرزندانشان را در بهشت به آنان ملحق مى‌كنيم؛ و از پاداش عملشان چيزى نمى‌كاهيم؛ و هر كس در گروى اعمال خويش است.»[23] یکی از بهره‌های بهشت آن است که اگر یک بهشتی مایل باشد در کنار فرزندان و همسران دنیوی خود باشد و یا در کنار دوستان و اقوام بهشتی خود باشد هر چند مقام آنها در مراتب پائین بهشتی باشد ولی به خاطر خواست او آنها را در کنار او جای می‌دهند البته بدون این که از بهشت او چیزی کم شود برای مصاحب بهشتی او نیز بهره‌های مجزایی اختصاص می‌دهند.

*﴿وَأَمْدَدْنَاهُم بِفَاكِهَةٍ وَلَحْمٍ مِّمَّا يَشْتَهُونَ﴾[24] «و همواره از انواع ميوه‌ها و گوشتها- از هر گونه كه بخواهند- در اختيارشان مى‌گذاريم.»[25]

*﴿يَتَنَازَعُونَ فِيهَا كَأْسًا لَّا لَغْوٌ فِيهَا وَلَا تَأْثِيمٌ﴾[26] «آنها در بهشت جامهاى لبريز از شراب طهور را كه نه بيهوده‌گويى در آن است و نه گناه، از يكديگر مى‌گيرند.»[27] این گرفتن جامهای بهشتی نه به خاطر کمبود نوشیدنی‌های بهشت است بلکه به جهت خوشی و تفریحی است که به آن علاقه‌مند هستند.

*﴿وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ غِلْمَانٌ لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَّكْنُونٌ﴾[28] «و پيوسته بر گِردشان نوجوانانى براى خدمت آنان گردش مى‌كنند كه همچون مرواريدهاى پوشيده در صدفند.»[29]

*﴿وَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءلُونَ﴾[30] «در اين هنگام رو به يكديگر كرده از گذشته‌ها مى‌پرسند؛»[31]

*﴿قَالُوا إِنَّا كُنَّا قَبْلُ فِي أَهْلِنَا مُشْفِقِينَ﴾[32] «مى‌گويند: «ما در ميان خانواده خود ترسان بوديم مبادا گناهان آنها دامن ما را بگيرد)!»[33]

*﴿فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْنَا وَوَقَانَا عَذَابَ السَّمُومِ﴾[34] «امّا خداوند بر ما منّت نهاد و از عذاب سخت و نافذ دوزخ ما را حفظ كرد.»[35]

*﴿إِنَّا كُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ﴾[36] «ما از پيش او را مى‌خوانديم و مى‌پرستيديم)، كه اوست نيكوكار و مهربان.»[37]

دقت در آیه‌ی: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ نکات قابل توجه‌ای را نتیجه می‌دهد، از جمله‌ی این نکات خطابی است که شامل مؤمنین شده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ﴾ معلوم است که غیر مؤمنین درک و توفیق بهره‌مندی از فیوضات روزه‌ی ماه مبارک رمضان را ندارند؛ در قرآن کریم خطابات دیگری مانند: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾[38] و ﴿يَا بَنِي آدَمَ﴾[39] و سایر خطابات استعمال شده است ولی به جهت اینکه شرط این مناداها لزوم ایمان نبوده از منادای «مؤمنین» استفاده نشده است؛ نکته‌ی دیگر اینکه روزه یک عبادت سنگین به شمار می‌آید و به همین جهت تخفیفاتی برای مریض‌ها و مسافرین داده شده است به نحوی که پس از ماه مبارک رمضان به تعداد ایامی که روزه گرفته نشده باید قضای آن بجای آورده شود؛ دلداری دیگر برای روزه‌داران این است که این عبادت فقط برای مسلمانان نبوده است بلکه سایر متدینین به ادیان آسمانی مانند قوم نوح و یهود و نصاری نیز چنین عبادتی را داشته‌اند البته در همه‌ی احکام مانند هم نبوده‌اند ولی اصل روزه گرفتن در همه‌ی ادیان آسمانی ثابت شده است؛ روزه در ماه مبارک رمضان از افتخارات امت پیغمبر اسلام است و سایر ادیان چنین برنامه‌ی عبادی در این ماه مبارک را نداشته‌اند[40] ؛ یک نوع روزه در برخی ادیان وجود داشته به نام روزه سکوت که این نوع روزه ربطی به روزه‌ی متداول در همه ادیان نداشته و یک روزه مخصوصی بوده است.

و روي عن الصادق (ع) أنه قال: «لذة ما في الندا أزال تعب العبادة و العنا.»[41] امام صادق(ع) در مورد سختی‌های روزه داری فرمودند:

لذّت خطاب ﴿یا ایّها الّذین آمنوا﴾ آن چنان است که سختی و مشقت این عبادت (روزه) را از بین برده است.

چقدر مسرّت آفرین است که خدای متعال ایمان ما را مورد تأیید قرار دهد و با ندای ﴿یا ایّها الّذین آمنوا﴾ ما را مورد خطاب قرار دهد در چنین حالی دیگر سختی گرسنگی و تشنگی به فراموشی سپرده می‌شود و نیروی تازه‌ای در وجود ما انتشار می‌یابد.

کیفیت تقویت تقوا با روزه‌داری: خدای متعال در بیان حکمت روزه‌ی ماه رمضان کسب تقوای الهی را به صراحت بیان نموده است: ﴿لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ وقتی مؤمنی به جهت اجرای احکام الهی، خود را مقید می‌کند که از أذان صبح تا أذان مغرب قربة إلی الله از جمیع مبطلات روزه اجتناب کند در حالی که از راه قانونی و شرعی دست‌رسی به آب و انواع غذاهای لذیذ دارد ولی همه‌ی این ممنوعیت‌ها را تحمل می‌کند و به نفس خود غالب می‌شود و با اختیار خود در اموری که در ایام دیگر بر او مباح بوده به مبارزه نفس می‌پردازد و از طرفی مراقب زبان خود هست تا گناه غیبت و دروغ و سایر معاصی مربوط به زبان از او سرنزد تمام این خویشتن داری‌ها موجب تقویت اراده‌ی او می‌شود و می‌آموزد در امتناع از کارهای حرام و گناه چطور مقابل خواهش نفس خود بأیستد و جواب رد بدهد مثلا اگر زمینه‌ای برای رشوه و ربا یا خوردن غذایی که به جهتی مشروع نباشد و یا مقدمات عمل زنا برای او ایجاد شود با تمرینی که در ماه رمضان انجام داده و با تقوایی که به دست آورده به راحتی در مقابل این تقاضای نفس ایستادگی می‌کند و خود را از دام شیطان می‌رهاند.