1400/08/10
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الإجارة/أركان الإجارة /حکم استیذان اولاد
حکم استیذان اولاد در ورود بر حریم خصوصی پدر و مادر:[1] یکی از حریم‌های بسیار محترم، حریم زن و شوهر می‌باشد که هرگز کسی نباید در زمانِ مخصوص اُنس یک زن و شوهر به آن حریم ورود پیدا کند؛ در رعایت این حکم، محرم و نامحرم، زن و مرد، کوچک و بزرگ تفاوتی نمی‌کند و همه موظف به رعایت این حریم هستند.
در سوره‌ی مبارکه نور در آیه‌ی 58 حکم ورود اولاد نابالغ به حریم پدر و مادر بیان شده است و سه زمان که با عنوان «عورات ثلاثة» از آن نام برده شده مورد تأکید بیشتر قرار گرفته است و در این اوقات اولاد بدون إذن پدر و مادر حق ورود به حریم آنها را ندارند و اما آیه بعدی به صراحت در هر زمانی مطلقا ورود اولاد بالغ را به حریم پدر و مادر حرام معرفی می‌کند و اما به منظور تبیین بیشتر مجدداً این آیات را مورد توجه قرار می‌دهیم:
آیه‌ی اول: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنكُمُ الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مِن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ وَمِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاء ثَلَاثُ عَوْرَاتٍ لَّكُمْ لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[2] «اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد! بردگان شما، و همچنين كسانى از شما كه به حدّ بلوغ نرسيده‌اند، در سه وقت بايد از شما اجازه بگيرند: پيش از نماز صبح، و نيمروز هنگامى كه لباسهاى معمولى خود را بيرون مى‌آوريد، و بعد از نماز عشا؛ اين سه وقت خصوصى براى خلوت شماست؛ امّا بعد از اين سه وقت، گناهى بر شما و بر آنان نيست كه بدون اذن وارد شوند و بر گرد يكديگر بگرديد و با صفا و صميميت به يكديگر خدمت نماييد). اين‌گونه خداوند آيات را براى شما روشن مى‌سازد، و خداوند دانا و حكيم است.»[3]
آیه‌ی دوم: ﴿وَإِذَا بَلَغَ الْأَطْفَالُ مِنكُمُ الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾[4] «و هنگامى كه اطفال شما به حد بلوغ رسند بايد اجازه بگيرند، همان گونه كه اشخاصى كه پيش از آنان بودند اجازه مى‌گرفتند؛ اينچنين خداوند آياتش را براى شما بيان مى‌كند، و خدا دانا و حكيم است.»[5]
بیان استاد: در آیه اول از عبارت ﴿الَّذِينَ مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ﴾ یعنی حکم کنیزان و غلامان عبور می‌کنیم زیرا در این زمان مسائل مربوط به عبد و أمه مورد ابتلاء نیست ولی در إدامه می‌فرماید ﴿وَالَّذِينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنكُمْ﴾ کسانی که از اعضای خانواده به حد بلوغ نرسیده‌اند باید در سه زمان حتما با إذن پدر و مادر وارد اتاق استراحت آنها شوند و این تکلیفی است که به پدر و مادر ابلاغ شده تا با تدبیر خود اطفالشان را به رعایت این أدب وادار کنند و إلا قبل از بلوغ تکلیف شرعی متوجه کسی نمی‌شود.
شاید بتوان گفت تناسب نامگذاری این سه زمان به «عورات» این است که معمولاً افراد مایل هستند در حریم خصوصی خود راحت باشند و آن پوششی که در انظار دیگران دارند را در این فضای خصوصی کاهش دهند مخصوصا اگر این مکان مختص یک زن و شوهر باشد آنها تمایل بیشتری در کاهش پوشش در کنار هم دارند و همین شرائط باعث می‌شود حالت برهنگی و کشف عورات آنها محتمل باشد و حتی اگر عریان شدن به منظور جماع را هم فرض نکنیم احتمال دارد زن و شوهری در حال خواب در وضعیتی و در پوششی باشند که هرگز راضی نباشند کسی آنها را با آن وضع ببیند.
تفصیل عورات ثلاثة: رعایت حریم یک زن و شوهر و إذن از آنها در هر زمانی بر همگان لازم است ولی با توجه به نیاز کودکان در ارتباط بیشتر با پدر و مادر آنها آزاد هستند که هر زمان اراده کنند خود را در کنار پدر و مادر قرار دهند ولی به جهت مصلحت‌های مهم و لزوم اختصاص زمان کافی برای خلوت زن و شوهر باید حتی اطفال نیز تربیت کافی در رعایت این حریم خصوصی را داشته باشند و هرگز بدون إذن وارد بر این حریم نشوند به همین منظور در آیات قرآن کریم سه زمان به عنوان زمان خلوت زن و شوهر معرفی و احکام مربوط به آن بیان شده است:
اول: ﴿مِن قَبْلِ صَلَاةِ الْفَجْرِ﴾ قبل از نماز صبح یکی از عوراتی است که اطفال موظف هستند تا إذن پدر و مادر نباشد بر آنها وارد نشوند؛ این طبیعی است که در این زمان یک زن و شوهر در خلوت خودشان یا در حالت استراحت هستند و یا در صدد معاشقه و جماع و یا در حال آماده شدن برای تعویض لباس و مقدمات غسل و نظافت و مسلما این قبیل امور مخصوص حریم خصوصی هر کسی می‌باشد.
دوم: ﴿وَحِينَ تَضَعُونَ ثِيَابَكُم مِّنَ الظَّهِيرَةِ﴾ یکی دیگر از اوقاتی که احتمال دارد یک زن و شوهر خلوت زناشویی برای خود ایجاد کنند زمانی است که مرد این خانه از صبح مشغول کار و تأمین معاش بوده و بعد از ظهر به خانه رسیده است و نیاز به استحمام و رفع آلودگی‌های بدنی و نیاز به استراحت و رفع خستگی کار روزانه پیدا می‌کند؛ مناسب‌ترین شخص در رسیدگی به او در این امور شخصی زوجة این مرد می‌باشد به همین جهت در این زمان نیز شایسته نیست کسی بدون إذن این زن و شوهر بر حریم خصوصی آنها وارد شود.
سوم: ﴿وَمِن بَعْدِ صَلَاةِ الْعِشَاء﴾ اما یکی از اوقاتی که غالبا به عنوان اوقاتِ خلوتِ زناشویی به حساب می‌آید زمانی است که پس از اقامه‌ی نماز عشاء و تناول غذا و برقراری سکوت و آرامش در خانه‌ها می‌باشد در چنین وقتی هر کسی به استراحت گاه خود مراجعه می‌کند و هر نوع فعالیت و تلاشی را کنار می‌گذارد و معمولا در این اوقات اطفال زودتر از بزرگترها به استراحت مشغول می‌شوند به همین جهت یکی از مناسب‌ترین زمان‌ها برای انس یک زن و شوهر زمان استراحت شبانه است و در این زمان انتظار می‌رود همگان این حریم زناشویی را محترم بدارند حتی اطفال این خانواده نیز حق ندارند سر زده وارد این حریم شوند.
آزادی ورود اطفال به حریم پدر و مادر در غیر ساعات عورات: ﴿لَيْسَ عَلَيْكُمْ وَلَا عَلَيْهِمْ جُنَاحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَيْكُم بَعْضُكُمْ عَلَى بَعْضٍ﴾ همان طور که عرض شد یک وابستگی عاطفی عمیقی بین اطفال و پدر و مادر وجود دارد و از طرفی هر طفلی نیاز به حمایت همه جانبه و مداوم پدر و مادرش در بر طرف شدن نیازهای بهداشتی و تربیتی و تغذیه‌ای خود دارد به همین جهت در این آیه‌ی کریمه پس از ممنوعیت ورود اطفال در این اوقات سه گانه بلا فاصله تشویق به انس و ارتباط پدر و مادر با اطفال خود مشاهده می‌شود چنانچه می‌فرماید: «اين سه وقت خصوصى براى خلوت شماست؛ امّا بعد از اين سه وقت، گناهى بر شما و بر آنان نيست كه بدون اذن وارد شوند و بر گرد يكديگر بگرديد و با صفا و صميميت به يكديگر خدمت نماييد.»
حکم ورود اعضای بالغ خانواده به حریم پدر و مادر: در آیه 59 سوره‌ی نور حکم زمانی که اطفال به سن بلوغ رسیده‌اند مورد تذکر قرار می‌گیرد؛ درست است که در آیات قرآن سه زمان به عنوان ساعات عورات و ساعات خلوت زناشویی معرفی گردیده است که حتی اطفال نیز موظف می‌باشند بدون إذن وارد این حریم نشوند ولی در غیر این ساعات، اطفال این خانواده نیازی نیست که خود را به مشقّت بیاندازند و آزادند که هر زمان اراده کردند به اتاق پدر و مادر وارد شوند ولی همین اطفال وقتی که به دوران بلوغ رسیدند هر زمانی که خواستند وارد اتاق پدر و مادر شوند باید إذن بگیرند و این استیذان برای آنها فقط منحصر به ساعات عورات نمی‌باشد چه بسا اموری باشد که در حضور اطفال منعی نداشته باشد ولی در حضور افراد بالغ آفاتی داشته باشد و این مسئله به قدری اهمیت دارد که یک کار سلیقه‌ای و مقطعی نیست بلکه به منظور توجه به اهمیت این ادب، خداوند رعایت آن را بین گذشتگان نیز متذکر می‌شود ﴿كَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ﴾
و اما اگر وضعیت طوری است که پدر و مادر در محل عمومی قرار گرفته‌اند و همگان به آنجا دست‌رسی دارند دیگر نیازی به إذن نمی‌باشد چنانچه در لفظ عورات که دقت می‌کنیم شرط إذن در خود این لفظ قرار گرفته یعنی زمان‌هایی که عورات به حساب می‌آیند و زمان‌هایی که در مظانّ خلوت زناشویی است ولی اگر مثلا یک مراسمی در خانه در حال اجراست و تمام اتاق‌ها از جمله اتاق پدر و مادر به این مراسم اختصاص پیدا کرده دیگر زمان عوراتی نمی‌توان قائل شد و دیگر نیازی به إذن نخواهد بود به هر حال توجه به قرائن کمک مهمی را در تشخیص لزوم استیذان و عدم لزوم استیذان در اختیار اولاد قرار می‌دهد البته خود پدر و مادر نیز نباید در این ساعات عورات سهل انگاری کنند و باید تمام اسباب حفظ این ساعات را از نگاه غیر مهیا نمایند مثلا در اتاق را محکم کنند و پنجره‌ها و تمام منافذ اتاق خود را کنترل کنند و از طرفی ساعاتی که برای آنها ساعات عورات نمی‌باشد به نحوی اطرافیان را متوجه کنند تا همگان تکلیف خود را بدانند.
نکات تفسیر نمونه در حکم استیذان: روز گذشته نکات خوبی را از تفسیر نمونه در مسئله‌ی استیذان مطرح نمودیم مناسب می‌دانیم که مجدد این مطالب را ذکر کنیم: «اين يك نوع ادب اسلامى است هر چند متاسفانه امروز كمتر رعايت مى‌شود و با اينكه قرآن صريحا آن را در آيات فوق بيان كرده است، در نوشته‌ها و سخنرانى‌ها و بيان احكام نيز كمتر ديده مى‌شود كه پيرامون اين حكم اسلامى و فلسفه آن بحث شود، و معلوم نيست به چه دليل اين حكم قطعى قرآن مورد غفلت و بى توجهى قرار گرفته؟! گر چه ظاهر آيه وجوب رعايت اين حكم است حتى اگر فرضا آن را مستحبّ بدانيم باز بايد از آن سخن گفته شود، و جزئيات آن مورد بحث قرار گيرد.
بر خلاف آنچه بعضى از ساده‌انديشان فكر مى‌كنند كه كودكان سر از اين مسائل در نمى‌آورند و خدمتكاران نيز در اين امور باريك نمى‌شوند ثابت شده است كه كودكان (تا چه رسد به بزرگسالان) روى اين مساله فوق العاده حساسيت دارند، و گاه مى‌شود سهل‌انگارى پدران و مادران و بر خورد كودكان به منظره‌هايى كه نمى‌بايست آن را ببينند سرچشمه انحرافات اخلاقى و گاه بيماريهاى روانى شده است.
ما خود با افرادى بر خورد كرديم كه به اعتراف خودشان بر اثر بى توجهى پدران و مادران به اين امر و مشاهده آنان در حال آميزش جنسى يا مقدمات آن به مرحله‌اى از تحريك جنسى و عقده روانى رسيده بودند كه عداوت شديد پدر و مادر در سر حد قتل! در دل آنها پيدا شده بود، و خود آنها نيز شايد تا مرز انتحار پيش رفته بودند! اينجا است كه ارزش و عظمت اين حكم اسلامى آشكار مى‌شود كه مسائلى را كه دانشمندان امروز به آن رسيده‌اند از چهارده قرن پيش در احكام خود پيش- بينى كرده است.»[6]
روز گذشته روایتی در این خصوص خواندیم و مجدد آن را تکرار می‌کنیم: «قال رسول الله صلى الله عليه وآله: إياكم وأن يجامع الرجل امرأته والصبي في المهد ينظر إليهما.»[7]
بیان استاد: این روایت با استعمال «إیاکم» متذکر این امر مهم می‌شود که نکند در حین اعمال زناشویی؛ جماع و مقدمات جماع، یک ناظری متوجه آنها شود حتی اگر آن ناظر یک شیرخواری در گهواره باشد، شاید تصور شود یک نوزاد آن درک و شعور را ندارد که تأثیری از مشاهده‌ی معاشقه‌ی آنها در او ایجاد شود ولی رسول خدا(ع) بر حذر می‌دارد که زن و شوهرها در معرض کوچکترین توجه دیگران قرار بگیرند حتی اگر آن دیگری یک نوزاد باشد، با این اوصاف تکلیف سایر افرادی که در سن بلوغ و حتی سن طفولیت هستند کاملا مشخص می‌شود ولی علی رغم اهمیت این مسئله در منابر و بیان بزرگان کمتر به آن توجه شده است و ضرورت دارد به قدر کفاف این أدب مهم به همه‌ی خانواده‌ها تذکر داده شود.
وقتی به این روایت توجه می‌کنیم حکمت تأکید آیه‌ی کریمه در حکم استیذان بیشتر نمایان می‌شود؛ با رعایت این حکم هرگز زن و شوهری در حال جماع یا کمتر از جماع که مقدمات و معاشقات است در معرض دید دیگران قرار نخواهند گرفت و این حریمِ بسیار مهم، محفوظ خواهد ماند.
بحث اصلی ما «کتاب الإجارة» است ولی به مناسبت بیان شرائط متعاقدین در بحث شرط بلوغ این مباحث به میان آمد و به نظر می‌رسد تا همین مقدار کفایت می‌کند؛ در جلسه‌ی آینده إن شاء الله در شرط دوم متعاقدین که شرط عقل است مطالبی بیان خواهد شد.