درس خارج فقه استاد مقتدایی

موضوع: كتاب الإجارة/أركان الإجارة /تعریف بلوغ و علائم آن

بحث اخلاقی: مناسبت 17 ربیع الأول میلاد رسول الله(ص) و امام جعفر صادق(ع)

﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾[1] «به يقين براى شما در زندگى پيامبر خدا سرمشق نيكويى بود، براى آنها كه اميد به رحمت خدا و روز بازپسين دارند و خدا را بسيار ياد مى‌كنند.»[2]

ایام مبارک میلاد رسول الله(ص)؛ ولی خدا؛ سید و سالار انبیاء و میلاد مسعود ذریّة طیّیة آن حضرت امام جعفر صادق(ع) را در 17 ربیع الأول سپری کردیم؛ این موالید مبارک را خدمت جمیع شیعیان و محبین آقا رسول الله(ص) و شما عزیزان تبریک و تهنیت عرض می‌کنم، امیدوار هستم إن شاء الله این عید برای همه شما میمون و مبارک باشد و إن شاء الله این گرامیداشت‌ها موجب ارتباط ما با این بزرگواران و عنایت آنان باشد إن شاء الله.

خدای متعال در قرآن کریم یک تکلیف مهم بر دوش ما قرار داده است که رسول الله(ص) را در همه‌ی کارهای خودمان الگو قرار دهیم: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾ اگر کسی بتواند اعمال و رفتار خود را با رسول الله(ص) تطبیق دهد سعادت دنیا و آخرت نصیب او خواهد شد و این رهنمودی است که خود خدای متعال برای ما دارند، اگر منش ما این باشد که از رفتار و کردار رسول الله(ص) الگو‌گیری کنیم یقینا مشمول عنایت و شفاعت آن حضرت در روز قیامت خواهیم شد؛ این یک وظیفه است که همه‌ی ما رفتار و کردارمان را به رسول الله(ص) نزدیک کنیم و فقط در حد یک توصیه‌ی اخلاقی ندانیم، البته هر چقدر ما تلاش کنیم به گَرد عظمت اخلاقی آن حضرت نخواهیم رسید ولی الگو قرار دادن آن حضرت بسیار در تسریع مکارم اخلاق و تقویت آن مؤثر است.

روایت امام صادق(ع) در تجلیل مقام رسول الله(ص): «رَوَى عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُسْكَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقِ ع قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَصَّ رَسُولَهُ ص بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَامْتَحِنُوا أَنْفُسَكُمْ فَإِنْ كَانَتْ فِيكُمْ فَاحْمَدُوا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْغَبُوا إِلَيْهِ فِي الزِّيَادَةِ مِنْهَا فَذَكَرَهَا عَشَرَةً الْيَقِينَ وَ الْقَنَاعَةَ وَ الصَّبْرَ وَ الشُّكْرَ وَ الْحِلْمَ وَ حُسْنَ الْخُلُقِ وَ السَّخَاءَ وَ الْغَيْرَةَ وَ الشَّجَاعَةَ وَ الْمُرُوءَةَ.‌»[3] مرحوم صدوق این روایت را در کتاب «من لا یحضره الفقیه» نقل کرده است و عبد الله بن مُسکان از امام صادق(ع) روایت می‌کند که حضرت فرمودند: خدای متعال رسول و فرستاده‌ی خودش محمد مصطفی(ص) را به عالی‌ترین مکارم اخلاق اختصاص داده است؛ در این قسمتِ روایت، حضرت خطاب به کسانی که در صدد این هستند که از رسول الله(ص) الگو بگیرند همان پیغمبری که خدای متعال در شأن او فرموده است: ﴿وَإِنَّكَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِيمٍ﴾[4] «و تو اخلاق عظيم و برجسته‌اى دارى.»[5] می‌فرمایند: به خودتان مراجعه کنید و خودتان را مَهَک بزنید و امتحان کنید، اگر دیدید میل و رغبت و تلاش در جهت کسب مکارم اخلاق پیغمبر در شما هست خدا را شکر کنید و از خدا بخواهید که روز به روز بر این توفیق بیافزاید و سپس حضرت شروع کردند ده مکرمت از مکارم رسول خدا(ص) را متذکر شدند.

هشت خصلت رسول خدا(ص): «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسى، عَنْ يُونُسَ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَرَفَةَ: عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ عليه‌السلام، قَالَ: «قَالَ النَّبِيُّ صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم: أَلَا أُخْبِرُكُمْ بِأَشْبَهِكُمْ بِي؟ قَالُوا: بَلى يَا رَسُولَ اللهِ، قَالَ: أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً، وَأَلْيَنُكُمْ كَنَفاً، وَأَبَرُّكُمْ بِقَرَابَتِهِ، وَأَشَدُّكُمْ حُبّاًلِإِخْوَانِهِ فِي دِينِهِ، وَأَصْبَرُكُمْ عَلَى الْحَقِّ، وَأَكْظَمُكُمْ لِلْغَيْظِ، وَأَحْسَنُكُمْ عَفْواً، وَأَشَدُّكُمْ مِنْ نَفْسِهِ إِنْصَافاً فِي الرِّضَا وَالْغَضَبِ»[6]

بیان استاد: رسول الله(ص) خطاب به اصحاب خود فرمودند: آیا می‌خواهید بگویم چه کسی شبیه‌ترین شما به من است؟ همه خوشحال شدند و گفتند: «بله یا رسول الله!».

برای اصحاب پیغمبر بسیار مهم بود که بدانند چه کسی با چه عملی شبیه‌ترین انسان‌ها به رسول خداست و با این توصیه‌ها می‌توانستند دستور خدای متعال در الگو‌گیری از رسول الله(ص) را عملی کنند، رسول خدا(ص) هشت صفت را تعیین می‌فرمایند که اگر کسی این هشت صفت را داشته باشد شبیه پیغمبر خواهد بود و این روایت برای ما نیز باید مهم باشد که بدانیم چه کنیم که در شمار کسانی قرار بگیریم که از رسول خدا(ص) الگو‌گیری نموده‌اند؟ باید این صفات را ما یادداشت کنیم و همیشه جلوی چشممان باشد و مدام تلاش کنیم این صفات را در خودمان احیاء کنیم تا هم بتوانیم سعادت دنیا و آخرت را به دست بیاوریم و هم توفیق همنشینی با رسول خدا(ص) را در قیامت داشته باشیم.

* أَحْسَنُكُمْ خُلُقاً: کسی که بهترین خُلق و خوی را داشته باشد؛ اولین صفت برای کسانی که می‌خواهند شبیه حضرت باشند این است که اخلاق و روحیات نیکو را در خود تقویت کنند و عادات خیر را در خود پرورش دهند؛ برای این که ما بدانیم اخلاق رسول خدا چطور بود بهترین راه این است که تاریخ زندگی با برکت آن حضرت و فراز و نشیبی که داشتند و نوع معاشرت آن حضرت با دوستان و دشمنان و ضعفاء را مورد بررسی قرار دهیم تا مذاق حضرت را به دست بیاوریم؛ یکی از نمونه‌ها جریانی است که در جنگ احد اتفاق افتاده است: «لَمَّا كُسِرَتْ رُبَاعِيَّةُ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، وَشُجَّ فِي جَبْهَتِهِ فَجَعَلَتِ الدِّمَاءُ تَسِيلُ عَلَى وَجْهِهِ قِيلَ: يَا رَسُولَ اللهِ، ادْعُ اللهَ عَلَيْهِمْ فَقَالَ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: " إِنَّ اللهَ تَعَالَى لَمْ يَبْعَثْنِي طَعَّانًا وَلَا لَعَّانًا، وَلَكِنْ بَعَثَنِي دَاعِيَةَ وَرَحْمَةٍ، اللهُمَّ اهْدِ قَوْمِي فَإِنَّهُمْ لَا يَعْلَمُونَ»[7]

در این روایت ماجرای عجیبی نقل می‌شود که جلوه‌ای از آن خُلق عظیم رسول الله(ص) را به تصویر می‌کشد، وقتی فشار مشرکین در این جنگ افزایش یافت و سپاه مسلمین پراکنده شدند رسول خدا آماج حملات دشمنان قرار گرفتند به نحوی که دندان‌های پیشین حضرت شکسته شد و حتی صورت آن حضرت نیز به جهت شکستن پیشانی با خون خضاب شد، در این حال کسی به حضرت گفت که گویا جبرائیل بود: ای رسول خدا! این قوم را نفرین کن. حضرت فرمودند: خداوند مرا از طعنه زنان و نفرین کنان قرار نداده است و خداوند مرا برای دعوت به رحمت و گذشت قرار داده است و سپس در همان حال دست مبارک را به دعا بلند کردند و از درگاه خدای متعال خواستند که این قوم را ببخشد چرا که آنها از روی جهالت و نادانی در مقابل رسول خدا ایستاده‌اند، حضرت نه تنها نفرین نکردند بلکه از محضر خدا به جهت جهل این قوم عذر‌خواهی کردند؛ در مناقب آن حضرت نقل شده است که وقتی با کسی دست می‌دادند تا طرف مقابل دست خود را نمی‌کشید حضرت همچنان دست او را به گرمی می‌فشرد و رها نمی‌کرد و این چنین با مقام بالایی که داشتند به مردم عشق و محبت می‌ورزیدند.

* وَأَلْيَنُكُمْ كَنَفاً: دومین صفتی که پیامبر خدا برای صحابی معرفی کردند تا با آن شبیه پیغمبر شوند این بود که ببینید کدام یک از شما در پناه دادن به مردم و حمایت از ضعفاء بیشتر پر و بالتان گشوده است و کدام یک کنف حمایت خود را گسترانده‌اید؟ آری پیغمبر این چنین بودند حتی در زمانی که به نبوت مبعوث نشده بودند از ضعفاء حمایت می‌کردند و آنها را در کنف حمایت خود قرار می‌دادند، جریان عضویت پیغمبر در جوانی در گروه جوانمردان مکه مشهور است.

* وَأَبَرُّكُمْ بِقَرَابَتِهِ: سومین صفتی که پیامبر عظیم الشأن معرفی می‌کنند تا با مزین شدن به آن شبیه‌ترین مردمان به رسول خدا شویم این است که بیشترین دلسوزی و محبت و خدمت را به قوم و خویش و نزدیکان داشته باشیم، و در آن عرصه‌هایی که انتظار حضور و حمایت ما بیشتر است حتما حاضر شویم مثلا وقتی مریض می‌شوند به عیادت آنها برویم و به دنبال درمان آنها باشیم و اگر گرفتاری مالی پیدا می‌کنند در حد توان در رفع حاجت آنها برآییم اگر کسی به آنها ظلم کرده در صدد حمایت از آنها برآییم در تشییع جنازه‌ی آنها حاضر شویم و به هر حال در هر موردی که حضور ما لازم است حاضر شویم؛ وقتی ما می‌بینیم این همه اعضای خانواده‌ها از هم گریزانند و در مباحثی مانند تقسیم ارث این چنین در صدد زورگویی به همدیگر هستند چگونه می‌توانیم بگوییم که پیامبر را الگوی خود قرار داده‌ایم؟

* وَأَشَدُّكُمْ حُبّاًلِإِخْوَانِهِ فِي دِينِهِ: کسانی که نسبت به برادان دینی خود بسیار محبت بورزند و خیر‌خواه آنها باشند اینها در مسیری هستند که خود را شبیه رسول خدا قرار داده‌اند؛ خصلت پیغمبر خدا این بود که حتی با غریبه‌ها با روی خوش برخورد می‌کردند و به آنها محبت می‌ورزیدند نقل شده است روزی یک عرب هدیه‌ای برای رسول خدا آورد پس از تقدیم هدیه برای این که ادخال سروری در دل حضرت ایجاد کند گفت: یا رسول الله پول هدیه‌ی من را بدهید، حضرت از این مزاح مسرور شدند و حتی مشتاق می‌شدند که گاهی هم‌صحبت با او شوند.

* وَأَصْبَرُكُمْ عَلَى الْحَقِّ: رسول خدا یکی دیگر از اوصافی که باید در یک مسلمان باشد تا به رسول خدا شبیه‌تر شود این است که کدام یک از آنها بیشتر در راه حق و در راه خدا صبور و مقاوم هستند، هر چه باشد خیلی وقت‌ها تبعیت از حق دشوار می‌شود و لازم می‌شود که انسان از منافع خود و نزدیکان خود بگذرد و رضای خدا را به دست آورد و حتی در بجا آوردن عبادات روزمره سختی‌ها و مشقت‌هایی وجود دارد که بعضی‌ها حتی تحمل این عبادات را ندارند و از دایره‌ی دینداری خارج می‌شوند مثلا روزه گرفتن، پرداخت وجوهات شرعی و حتی بلند شدن برای نماز و وضو گرفتن در هوای سرد برای بعضی قابل تحمل نیست.

خاطره استاد: مرحوم آیت الله اربات که در اصفهان در محضر ایشان برای درس حاضر می‌شدیم، ایشان عالمی وارسته و منشأ خیر بودند، گاهی از ایشان می‌شنیدیم که می‌گفتند: یک وقت دوست داریم حرفی بزنیم ولی ایرادی دارد همین که مقاومت می‌کنیم تا چیزی نگوییم کم می‌ماند که بپکیم، گویا این برزگوار مقصودشان این بوده که در یک جمع یک نکته‌ی جالبی به ذهن خطور می‌کند که شاید گفتن آن باعث شود حالت نشاط در مجلس ایجاد شود ولی احتمال دارد به غیبت و اذیت کسی ختم شود ولی انسان مقاومت می‌کند و چیزی نمی‌گوید تا مرتکب گناه نشود و همین مقاومت سخت می‌گذرد.

* وَأَكْظَمُكُمْ لِلْغَيْظِ: کسی به پیغمبر شبیه‌تر است که بیشتر از دیگران در کظم غیظ موفق باشد، مثلا اگر تصادفی رخ می‌دهد و خسارتی وارد می‌شود، و در این حال هر کس به دنبال این است که طرف مقابل را متهم کند و به طریقی با ناسزا گفتن و حتی کتک زدنِ طرف مقابل، حرص خود را خالی کند باید ببینیم در این حال چه کسی بیشتر بر اعصاب خود مسلط است و ارزش‌های اخلاقی را رعایت می‌کند، چنین کسی بیشتر به رسول خدا شبیه‌تر است.

*وَأَحْسَنُكُمْ عَفْواً: در این فراز از حدیث نیز رسول خدا صفت دیگری را برای شبیه‌ترین مسلمانان به ایشان معرفی می‌کنند، و آن صفت عفو و گذشت از دیگران است، اگر چنین خصلتی بین مردم إحیاء شود پرونده‌ی بسیاری از اختلافات بسته می‌شود.

اتفاق می‌افتاد که بر سر پیغمبر خاکستر می‌ریختند حتی خاکسترهایی که آتش در میان داشت ولی پیغمبر خود را حفظ می‌کردند و غضب نمی‌کردند.

* وَأَشَدُّكُمْ مِنْ نَفْسِهِ إِنْصَافاً فِي الرِّضَا وَالْغَضَبِ: یکی دیگر از صفت‌های مهمی که یک مسلمان باید داشته باشد تا شبیه‌ترین مسلمانان به پیغمبر باشد این است که همیشه جانب انصاف را نگه دارد؛ معمولا ما تا زمانی جانب انصاف را نگه می‌دایم که آن مسئله برای ما خیلی مهم نباشد و از دور دستی بر آتش داشته باشیم ولی آنچه مهم است این است که اگر نسبت به یک شخص یا یک چیزی علاقه داشته باشیم ولی بدانیم که حمایت از این شخص شرعی و اخلاقی نیست ولی بخاطر علاقه‌ی شخصی خودمان همچنان از او حمایت کنیم و جانب انصاف را از دست بدهیم این جانب داری ما را از رسول خدا دور می‌کند.

شما ببینید در بین شخصیت‌های سیاسی گاهی کسانی بودند که منشی بر خلاف منش ولایت داشتند و خسارت‌هایی وارد کردند ولی برخی طرف‌داران آنها همچنان به حمایت خود ادامه می‌دهند و حاضر نیستند به خاطر علاقه‌ای که دارند جانب انصاف را نگه‌‌دارند و یا این که اگر انسان به جهتی از کسی عضب‌ناک و عصبانی شد در آنجا هم باید جانب انصاف را نگه‌دارد.

اگر کسی در این اوصافی که رسول خدا فرمودند بیشتر از دیگران تلاش کند به همان اندازه به رسول خدا نزدیک‌تر است و إلا با ادعا و تبلیغات و تشریفات چنین شباهتی به دست نخواهد آمد.

امروز توفیق پیدا کردیم در بیت مرحوم امام این جلسه را اجرا کنیم

خدایا! به آبروی امام زمان(ع) روح امام بزرگوار را با روح حبیبت رسول الله محشور بگردان.

خدایا! درجات امام عالی است متعالی بگردان.

خدایا! توفیق عنایت فرما که در همه امور رفتار و اخلاق و کردار ما شبیه رسول الله باشد.