درس خارج فقه آیت الله مظاهری

کتاب النکاح

90/09/27

بسم الله الرحمن الرحیم

 رَبِّ اشْرَحْ لِي صَدْرِي وَ يَسِّرْ لِي أَمْرِي وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِي يَفْقَهُوا قَوْلِي‏
 
 بحث این هفته انصافاً بحث مشکلی بود. و نه فقط ما بلکه همه فقها در این بحث لنگند. به خاطر اینکه مُجوزیها، عمده دلیشان دو سه روایت است که مربوط به زینت است؛ که میفرماید زن میتواند زینت وجه و کفین را نپوشاند. این روایتها، اولاً با «وَ لایُبدینَ زینتهنّ الاّ لبُعولتِهن»، منافات دارد؛ بعد هم اعراض اصحاب روی آن است. هیچ فقیه تا حالا نگفته که زن زینت کند و به کوچه بیاید و به مردم نشان دهد. که میگفتم یک فقیه نمیتوانیم پیدا کنیم، ولو خیلی هم جرئت داشته باشد، و بخواهد این مسئله را حل کند و بگوید که زن میتواند آرایش کند و به ناخنهای درازش لاک بمالد و اینگونه به کوچه بیاید. لذا آن دو سه روایت که عمده هم همین سه روایت بود. روایات صحیح السند و ظاهرالدلاله، سه روایت بود که اینها میگفتند که زن میتواند زینتش را نشان بدهد و مثال میزدند به سرمه و به خضاب دست و آن زینتهایی که آن زمان بوده است. لذا برای مجوزی یک دلیل پیدا کنیم که اصحاب، چه قدماء و چه متأخرین و چه متأخر متأخرین، روی آن فتوا داده باشد. این روایت مجوزّیها بود.
 در روایات مانعین هم، عمده روایات یا آیاتشان مربوط به نگاه شهوت آمیز و نگاه ریبهای بود، که این را هم مسلّم است که ضرورت بحث ما نیست که اگر نگاه با شهوت بشود و یا ریبه در نگاه باشد، حرام است. و یک دلیل در این هفت ـ هشت ده تا دلیل پیدا نکردیم که بگوید بدون ریبه و بدون شهوت؛ برای اینکه آن ادلّهای که اینها تمسّک میکنند، مربوط به نگاه شهوت آمیز و نگاه ریبهای است. اما نگاه بدون شهوت و ریبه، در این ادلّه مانعین نیست و نتوانستیم پیدا کنیم. لذا در حقیقت مجوزّیها دلیل ندارند. مانعین هم دلیل ندارند. و یک مسئله دیگر هم که باز این مسئله هم اینها را گیر انداخته، اینست که بر فرض هم بگویید جایز است که زن صورتش را نشان دهد، اما از کجا میگویید که حرام است که مرد نگاه کند و یا به عکسش. اگر جایز است صورتش را نشاهد دهد، از کجا میگویید بر مرد جایز است که نگاه کند. صاحب جواهر دو سه مرتبه هم این احتمال را میدادند و همه من جمله صاحب جواهر میفرمودند که ملازمه را هم نمیتوانیم اثبات کنیم. لذا یک بحث بغرنجی است. لذا روز اول میگفتم که من ندیدم که یک فقیهی جزماً نفیاً یا اثباتاً فتوا دهد. شما میدانید که مرحوم سیّد انصافاً فهل در فقه است و مرحوم سِید صاحب عروه، خیلی عالیست. هم برای تفریع فروعش و هم برای استفاده کردن از روایات اهل بیت (ع). اما همین آقا لنگ است. به خاطر اینکه فرمودند نگاه به وجه و کفین را بعضی گفتند جایز است و بعضی گفتند جایز نیست؛ والأحوط اینکه نگاه نکند. چنانچه والأحوط اینکه او هم بپوشاند. دیروز عرض کردم یک قاعدهای در فقه داریم، ببینید که میشود آن را در اینجا آورد یا نه؛ و آن ظهور غلبهای است. در فقه ما میگویند که موضوعات که باید از عرف گرفت، علی سبیل الغلبه است. احکام هم چنین است. علت احکام را که نمیتوانیم به دست بیاوریم، پس حکمت عرف چنین است. میگویند اگر یک قانون، صدِ هشتاد و صدِ نود باید اجرا شود، آنگاه برای همه باید اجرا شود. ولو برای ده نفر هم لازم نیست که اجرا شود و یا باید اجرا نشود، میگویند این نیست بلکه حکم برای همه است. در قوانین ثانویه همین را فرمودهاند که باید اگر هرج نوعی باشد، قاعده لاهرج برای همه هست، ولو برای کسی که هرج شخصی نداشته باشد. اگر ضرر نوعی هست، آنگاه برای همه هست ولو بعضی آن ضرر شخصی را نداشته باشند. اسم آن را هم میگذارند، ضرر نوعی رافع تکلیف برای همه است. هرج نوع رافع تکلیف برای همه است.
 دیروز عرض میکردم که این نگاه کردن مرد به زن و زن به مرد، لاأقل صدِ هشتاد بلکه بیشتر است، که این نگاهها یا شهوت آمیز است و یا ریبهای است و از این جهت هم قرآن و روایات خیلی در این باره صحبت کرده است. وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلا أَن رَّأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ. مرحوم شیخ انصاری در مکاسب از مقدس اردبیلی نقل میکند که به مقدس گفتند اگر در یک خانهای تو باشی و یک زن؛ آیا زنا میکنی یا نه؟ نگفت نه؛ بلکه گفت پناه میبرم به خدا، اگر چنین صحنهای جلو بیاید. صدِ هشتاد از نگاهها یا شهوت است و یا ریبه است. وقتی چنین باشد، حکم باید برای همه باشد. دیروز میگفتم که مرحوم سیّد بعد مسائلش را میگویند که عنین، شهوت ندارد و خوف افتنان ندارد، اما نمیتواند به بدن زن نگاه کند. پیرمرد، شهوت ندارد و تمایل ندارد، آیا میتواند به بدن زن نگاه کند یا نه؟ همه میگویند نه. میگویند برای اینکه وقتی حکم آمد، نظر روی افراد نادر ندارد. حکم برای عام است، ولو اینکه بعضی آن علت حکم و حکمت حکم را نداشته باشند. به این میگوییم ظهور عرفی. که دیروز میگفتم این الظنّ یلحق الشیء بالأعمّ الأغلب، صاحب قوانین در اول قوانین که اگر یادتان باشد و قوانین خوانده باشید، هفت ـ هشت ده قاعده و انصافاً قواعد خوبی میآورند و بعد وارد اصول میشوند و یکی الظنّ یلحق الشیء بالأعمّ الأغلب مرحوم صاحب قوانین را هو کردند و گفتند الاصل حرمة عمل بالظنّ الا ما أخرجه الدلیل. این الظنّ یلحق الشیء بالأعمّ الأغلب، یعنی چه؟ اما با این حرفی که من زدم، میتوانیم الظنّ یلحق الشیء بالأعمّ الأغلب را اینطور معنا کنیم که همه احکام و همه موضوعات روی غلبه است. وقتی حکم غلبه روی مصلحتی باشد، آن حکم حتماً میآید و برای همه میآید. حال برای بعضی ضرر داشته باشد و یا برای بعضی نفع نداشته باشد و برای بعضی سالبه به انتفاع موضوع باشد. حکم عام است. اگر بپسندید و سیره مرحوم صاحب جواهر را ضمیمه میکنیم که ایشان میفرمایند ارتکار هست و سیره هست بین متدینین و بین مسلمانها که زن سر تا پا پوشیده باشد و مرد هم سر تا پا پوشیده باشد.
 اضافه کنید که، قل للمومنین یغض من ابصارهم و قل للمومنات يغضضن من ابصارهنّ؛ همانطور که روز اول صحبت کردیم، بگویید فقها گفتن اطلاق دارد و همه و همه یعنی زن باید سر تا پا پوشیده باشد و مرد هم باید سر تا پا پوشیده باشد. حال شهوت باشد یا نباشد و یا اصلاً شهوت در او نباشد. این دو سه دیل را منع مطلق بگوییم. اما در وضع فعلی یک مسئله هست که آن هم با قواعد فقهی و نه اینکه ما درستش کنیم بلکه با قواعد فقهی است و آن ضرورت است. یعنی به راستی الان اگر بخواهیم بگوییم که در این جمهوری اسلامی زن سر تا پا پوشیده باشد و مرد هم سر تا پا پوشیده باشد، اختلال نظام به وجود میآید. و در دانشگاه باید بسته شود. مخصوصاً اینکه مسئولین دامن هم میزنند. تک جنسی در دانشگاهها یک امر مقدسی است. در همین استان اصفهان، پنج شش دانشگاه این کار را کردند و شد و الان هم تشکر میکنند و عالیست. اگر سال اول این کار کرده بودیم، حالا خیلی مصیبتمان کم بود. اما حالا نیست و در دانشگاهها بسته شود و معلم متدین سر کلاس نرود. این سر کلاس میرود و نمیتواند چشمهایش را پایین بیندازد برای اینکه او را هو میکنند. بعد هم دخترها اطراف او میریزند و از او مسئله میپرسند. الان اگر مابگوییم که به وجه و کفین نمیشود نگاه کرد، این کاسب متدین، باید در مغازهاش را ببندد و همه باید در خیابانها نرویم الا در موقع ضرورت.
 بگوییم در وضع فعلی یک ضرورت است، تتقدّر بِقدرها. معنای تتقدّر بقدرها اینست که فقها در حاشیه بر عروه میفرمایند نگاه به صورت زن بدون شهوت و بدون ریبه جایز است. زن هم بدون ریبه و بدون شهوت، صورتش را باز بگذارد یعنی وجه و کفین را باز بگذارد، اشکال ندارد و آنها نمیگویند اشکال ندارد بلکه میگویند الأقرب، الأقوی. با این قاعده ضرورت جلو بیاییم و بگوییم که نگاه به وجه و کفین، اگر شهوت نباشد و اگر ریبه نباشد؛ اما ضرورت باشد، جایز است. یا حتی اگر منجر شود یعنی ولو اینکه نمیخواهد اما منجر شود به اینکه از این نگاه کردن خوشش بیاید، بگوییم لضرورةٍ اشکال ندارد. البته با دست تکان دادن و التماس کردن و امثال اینها، این را بماسانیم. ما خیلی دلمان میخواست در این هفته از شماها که جوانید و اشتغالتان کم است و خیلی از شما فکرتان خوب است و بعضی اوقات که حرفهایی میزنید، انسان خیلی از حرفهای شما خوشش میآید. ما میگفتیم این هفته میتوانیم ازشما استفاده کنیم و یک چیز بکر و تازهای برای تجویز از شماها پیدا شود. اما نشد از شماها استفاده کنیم. حال باز هم فکر کنید و غیر از این دو چیزی که من گفتم، یکی برای منع و یکی برای جواز روی منع، ببینید که آیا چیزی در نظرتان میآید یا نه و اگر هم نمیخواهید حرف بزنید، آن را بنویسید و من عین عبارتتان را برای فضلا و برای جلسه میخوانم و امیدوارم که نوشته شما مفید باشد. این مسئله تمام شد.
 مسئله مشکلی که نمیدانم چرا صاحب عروه، آن را در آخر بردند. درحالی که صاحب جواهر در همین جاها نقل فرمودند؛ اما صاحب عروه آن را در آخر بردند. مسئله 55 از همین مسائل مقدمات نکاح.
 مسئله اینست که ایشان میفرمایند به بدن زن، حتی وجه و کفین، نمیشود نگاه کرد اما بر زن واجب نیست که وجه و کفین را بپوشاند. میفرماید بر مرد واجب نیست که بدنش را بپوشاند اما بر زن حرام است که نگاه کند. مثلاً اینکه با پیراهن آستین کوتاه به کوچه بیاید، مرحوم سیّد میگویند این طوری نیست. اما زن که میداند نگاه میکند؛ این نگاه کردن زن را میفرماید حرام است. این مسئله را بردند آخر و نمیدانم که چرا مسئله را همین جا عنوان نفرمودند.
 دلیل برای حرف مرحوم سیّد نداریم. اینکه مرد بتواند بدنش را در کوچه نپوشاند. یعنی سینه اش رانپوشاند و با پیراهن آستین کوتاه به کوچه بیاید. اینطور که مرحوم سیّد میگویند، بر زن حرام است که نگاه کند اما میگویند که بر مرد واجب نیست که بپوشاند. معمولاً آن مقررّین مثل آقای حکیم و آقای خوئی و امثال اینها که در اینجا تقریر دارند، میگویند برای اینکه سیره هست. سیره هست که مرد خودش را نمیپوشاند، حال اینکه بر زن حرام است که نگاه کند، این حرفی است. میگویند دلیلی بر حرمت نداریم. حتی مرحوم آقای حکیم از مرحوم علامه نقل میکند که ایشان فرموده اگر واجب بود، باید آیه حجاب هم برای او باشد و آیه حجاب برای زنهاست و نه برای مردها.
 باز مرحوم آقای خوئی میفرمایند که مسئله اگر واجب بود، لشاع و ذاع. و چون شیوع ندارد، دلیل بر اینست که واجب نیست؛ که برمیگردد به سه دلیل. اول میگویند دلیل نداریم و دلیل نداریم یعنی اینکه روایت نداریم و آیه نداریم. اما بعد سه دلیل از خودشان یا از دیگران میآورند؛ اینکه این وضعی که الان در جوانها هست جایز است. ولو اینکه دختر یا زن نمیتواند نگاه کند، اما بر این جایز است که با پیراهن آستین کوتاه در کوچه بیاید و با سینه باز به کوچه بیاید و یا یقه ما باز باشد و سینه ما را نامحرم ببیند. اولاً عمده سیره است که مرحوم صاحب جواهر میگویند. اگر سیره بخواهید؛ اینکه زمان پیغمبر تا الآن، عربها سر تا پا، پوشیدهاند و چپیه ارگال دارند. این صعودی حتی با آن غرب زدگی عجیبش، اما به این چپیه ارگالش خیلی افتخار میکند. آمریکا هم که میرود با چپیه ارگالش است. خوب سر تا پایش پوشیده است و چه کسی میگوید سیره بود که باز باشد. این سیره از ما مسلمانها پیدا شده که چپیه ارگال نداریم. معمولاً ممالک غرب زده مثل ایران و مصر و این اواخر عراق اینگونه هستند و الاّ مسلمانها همینطور که سر تا پای زنهایشان پوشیده است، مردها هم سر تا پایشان پوشیده است و فقط وجه و کفین باز است. لاابالیها خیلی کارها میکنند. همانطور که در روایات هم آمده، علوجها و بادیه نشینها خیلی کارها میکنند و مسلمانهای متدین و مقید به احکام اسلام چه میکنند؟. علوجها را سابقاً صحبت کردیم و گفتیم که اذا نهین لاینتهین، نگاه کردن به آنها طوری نیست. حال مردهای آن آنها را هم شاید بگویند که جایز نیست و زنهای آنها را بگویند طوری نیست. اگر سیره متشرّعه بخواهیم؛ همین سیرهای که صاحب جواهر برای من و خیلیها مثل آقای حکیم و آقای خوئی و دیگران که برای زنها، به این سیره صاحب جواهر، تمسّک میکنند. بگوییم اگر برای زنها تمسّک به این سیره میکنی، برای مردها هم بکن و مردها چپیه ارگالی دارند. کاری به ما نداشته باشد. وقتی چنین باشد، هر سه دلیل اینها از بین میرود. یکی اینکه میگویند سیره داریم، سیره نداریم. سیره در ما ایرانیها که حالا سرمان باز است و گردنمان و یقهمان باز است. این که سیره پیغمبر نبود. خود پیغمبر و خود ائمه طاهرین و اصحاب، چپیه ارگال داشتند و هم گردنشان پوشیده بود و هم زیر گلویشان پوشیده بود و فقط وجه و کفین باز بود. لذا فرقش با زنها اینست که زنها، پوشیه داشتند و مردها پوشیه نداشتند و اما اینکه مردها لخت بودند و زنها پوشیده بودند و روی زنها و مردها سیره داریم، این دروغ است. آنچه سیره بوده، اینست که سر تا پای زنها پوشیده بوده و پوشیه داشتند؛ مثل الان در عربستان و خلیج فارس و غیر از مغرب که الان وضع حجابشان خیلی عالیست و درحالی که غرب هم روی آنها خیلی کار کرده اما مسلمانهای آنها که به مکه میآیند، میبینید که سر تا پای زنها پوشیده است و وجه و کفین پیدا نیست. اما راجع به مردها، سر تا پا پوشیده اما وجه و کفین، پیداست. اگر بخواهید سیره بگویید؛ سیره اینست. و اما اینکه در ورزشگاه ما آن اوضاع نکبتار است و میخواستند زنها را هم ببرند اما از ترس ما نتوانستند و الاّ برده بودند؛ اینها مربوط به سیره نیست. اینکه اگر لازم بود گفته بودند و لذاع و لشاع؛ گفتند و سیره بوده و حسابی مردها پوشیده بودند و مردهای متدین، سر تا پا پوشیده بودند و پیراهنشان تا روی پایشان بود و چپیه ارگالشان حسابی بود. بنابراین سیره نداریم. من ندیدم و یادم هم نیست اما نقل میکنند از مرحوم علامه که مرحوم علامه فرمودند که اگر واجب بود، باید اسلام برای مرد هم حجاب پیدا کند. پس چرا نکرده است؟ میگوییم پیدا کرده است و میفرماید: قل للمومنین یغضو من ابصارهم و یحفظو فروجهم و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهنّ و یحفظنّ فروجهنّ.
 پیدا کرده و میگوید او سر تا پا پوشیده و این هم سر تا پا پوشیده باشد.
 این سه دلیل اینها که نمیشود. یکی هم این آیه استیذان که سابقاً به آن تمسّک کردیم، این بیل به کتش نخورده و این آیه استیذان را که صاحب جواهر میفرمایند این مراعات ادب کرده است. اینکه مراعات ادب کرده چه چیزی است. میگوید ای مرد و ای زن! بدنتان را از بچههایتان بپوشانید. پیراهن خواب مختص زن به شوهر و شوهر به زن است. کجای آیه استیذان خراب است؟!
 يا اءَيُّها الَّذين آمنوا لِيَستَئذِنكُمُ الَّذين مَلَكَت اَيمانُكُم و الَّذين لم يَبلُغوا الحُلُم منكَ ثلاث مرّات مِن قَبل صلوةِ الفجرِ و حين تَضَعونَ ثيابَكُم منَ الظَّهيرةَ و من بعدِ صلوةِ العِشاءِ. نگفته بعد از صلاة ظهر بلکه گفته آن موقعی که پیراهن خواب دارید. یعنی آن موقع که بدنتان پیداست. بعد میفرماید مِن قَبل صلوةِ الفجرِ، این سه وقت، وقت خصوصی است و وقت خصوصی هم آیه معنا میکند که حين تَضَعونَ ثيابَكُم منَ الظَّهيرةَ؛ یعنی سر تا پا باید از بچهها پوشیده شود. ران پای زن و ران پای مرد نباید پیدا باشد. که الان در میان لاابالیها رسم است که مرد با شورت مینشیند و میخوابد. قرآن میگوید نه. ما نمیدانیم چرا بیل به کت آیه استیذان خورد. اینکه باید مراعات ادب شود، یعنی چه؟! قرآن میگوید ثلاث عوراة لکم؛ باید بپوشاند. مرد باید بدنش را از زن نامحرم بپوشاند و زن هم باید بدنش را از مرد نامحرم بپوشاند. قُل للمؤمنین یغض من ابصارهم و قُل للمؤمنات یغضضن من ابصارهنّ. این مشهور در میان فقهاست. ما گفتیم که آیه شریفه قدر متیقن دارد و الاّ همه این بزرگان مثل صاحب جواهر و حتی مثل مرحوم شیخ انصاری که جایز میداند، برای اطلاقش تمسّک به آیه میکند. مرحوم آقای خوئی و مرحوم آقای حکیم و محشین بر عروه و مقرّرها، همه میگویند: قُل للمؤمنین یغض من ابصارهم و قُل للمؤمنات یغضضن من ابصارهنّ؛ سر تا پای مرد باید پوشیده باشد و سر تا پای زن باید پوشیده باشد. او باید به سر تاپای این نگاه نکند و این هم به سر تا پای او نگاه نکند. اما چرا بیل به کت این آیه استیذان بزنیم. بنابراین به صاحب عروه میگوییم شما که همه را گفتید، پس چرا در اینجا لنگید؛ و به بدن زن، همینطور که ایشان میفرمایند و مرد نمیتواند به بدن زن نگاه کند و زن هم نمیتواند به بدن مرد نگاه کند. این تا اینجا خوب است. اما زن باید بپوشاند و مرد لازم نیست بپوشاند. پس اینکه مرد لازم نیست بپوشاند یعنی چه؟! بلکه مرد هم لازم است که بپوشاند. حال چه چیز باز باشد؟ هرچه متعارف است. لذا پس حالا چه کنیم. ما که چپیه ارگال نداریم، پس حالا چه کنیم؟ حال ضرورت است. مجبوریم اما یقهمان باز نباشد و پیراهن آستین کوتاه نباشد. حال سر و مو و گردن و زیر گلو، لضرورةٍ. و من خیلیها را سراغ دارم که اینها گردن و زیر گلویشان را میپوشانند و کلاه سرش میگذارد برای اینکه مویش پیدا نباشد، حال شما اینها را نگویید و بگویید اینها برای مقدسهاست بلکه هرچه ضرورت است بگویید و هرچه سیره است، بگویید اما اینکه روی بدن بروید و بگویید جایز است که نپوشاند، این ظاهراً بحثی ندارد. و این مسئله، مثل مسائل هفته گذشته و این دو سه روز، مسائل مشکلی است.
 حال مسئله فردا که آن هم خیلی مشکل است، اینست که مرحوم سیّد و همه محشین بر عروه میگویند که زن و مرد اگر مماثل باشند، میتوانند به سر تا پا الاّ عورتین نگاه کند. دلیلش هم میگویند که زنها در حمام که لنگ هم ندارند و یا مردها در حمام که لنگشان را عقب میزنند. مُماثل یعنی مرد به مرد و زن به زن، میتواند نگاه کند. این مسئله، مسئله مشکلی است و جداً روی این مطالعه کنید تا فردا ببینیم که چه باید گفت.
 و صلّی الله علی محمد و آل محمّد.