موضوع: اصول عملیه/برائت /تنبیهات برائت

کلام در باب عبادات بود در موردی که امر دائر باشد بین وجوب و غیر استحباب آیا می شود احتیاط کرد یا نه

ادله احتیاط را وارسی نمودیم که آیا این ادله می توانند برای ما احتیاط شرعی را در حد استحباب اثبات نمایند؟ به عنوان مثال نمازی خوانده ایم و بعد در صحت آن شک می کنیم قاعده فراق می گوید صحیح است ولی اعاده آن احتیاطا از نظر عقل درست است اما شرعا طبق صناعت علمی اصول و استنباطات احکام شریعت مبتنی بر یک مطلب متقن و قوی هست یا خیر؟

مرحوم محقق نائینی رضوان الله تعالی علیه در فوائد الاصول عبارتی دارند به این مضمون « و اما العبادات لقد استشکل الشیخ(قدس سره) فی امکان الاحتیاط فیها » مرحوم شیخ انصاری رضوان الله تعالی علیه اشکال گرفته است که نمی شود در عبادات احتیاط کرد «بل قوی العدم فی هذا المقام »بلکه می فرماید الاقوی العدم « مع ان بنائه فی الکتب الفقهیه و الرسائل علی خلاف ذلک »با اینکه خود شیخ در فتواوی و رسائل عملیه این را مد نظر قرار نداده و احتیاط را بیان نموده است « وقد نقل ان کلمه "اقواهما" لم تکن فی نسخة الاصل » در کتاب رسائل نسخه اصلی اقوی العدم نداشته است محقق نائینی می خواهد بگوید این نظریه از شیخ اعظم بعید است که قائل شده باشد در عبادات امکان احتیاط نیست « و ذلک هو المظنون »این نسبت دادن به شیخ که قائل به عدم امکان احتیاط مظنون است ان الظن لایغنی من الحق شیئا « فان النفس تأبی ان یکون مثل شیخ(قدس سره) ینکر امکان الاحتیاط فی العبادات » این مطلب را بیان نمودم چون در جلسات گذشته من از استادم شیخنا الراحل الی الله حضرت ایه الله فلسفی رضوان الله تعالی علیه تغمده الله ببحبوحاة جنانه مع لطفه و کرمه نقل کردم که استاد در جلسه فرمود ما نیاز نداریم در باب عبادات امری وجود داشته باشد صرف اینکه کاری را به خدا نسبت دهیم عبادت است و می خواهم این مطلب هم منقح گردد مرحوم نائینی می فرماید مانند شیخ بعید است انکار کرده باشد احتیاط در عبادات را « مع انَّ ما ذکر فی وجه ذلک فی غایة الضعف و السقوط » علاوه براینکه دلیلی که شیخ می آورد برای این مطلب بسیار ضعیف است « فان مبنی الاشکال هو اعتبار قصد التقرب و الامر فی صحة العباده » چون ایشان قائل است در عبادت باید قصد امتثال امر باشد و امر محرز بشود و زمانی امر محرز می گردد که « ذلک یتوقف علی العلم بالامر تفصیلا أو اجمالا » فرض کنید در روز جمعه نمی دانیم نماز ظهر واجب است یا نماز جمعه که احتیاط نموده و هر دو را می خوانیم به خاطر علم اجمالی اما در شبهات بدویه « و فی الشبهات البدویه لا علم بالامر فلا یمکن فیها الاحتیاط » ما علم به امر نداریم « و بعبارة اخری الاحتیاط فی الشیء عبارة عن الاحتیاط بکل ما یحتمل دخله فیه علی وجه یحصل العلم بعد الاحتیاط بتحقق ما احتاط فیه بجمیع ما له من الاجزاء و الشرائط و من جملة الشرائط المعتبرة فی العبادة قصد امرها و التقرب بها » هر عبادت شرایطی دارد که یکی قصد امر است « فان العمل الفاقد لذلک لایکون عبادةً» اگر فعلی همه شرایط را داشته باشد الا قصد امر، دیگر عبادت نیست همان طور که نماز تمام شرایط را دارد از جمله قصد امتثال امر و این امر در فرضی محرز است که یا معلوم به تفصیل باشد و یا معلوم به اجمال در شبهات بدویه نه علم تفصیلی وجود دارد نه علم اجمالی « و قصد الامر و التقرب یتوقف علی العلم بتعلق الامر بالعمل »حرفی که در ابتدا گفتیم « و الا ان کان التشریع محرمٌ » قصد امر نیست و آن را می سازید که تشریع است و حرام « ففی الشبهات البدویه العبادیة لایمکن فیها حقیقه الاحتیاط » این نظر شیخ است در شبهات بدویه وجوبیه که مورد بحث ما قرار گرفت احتیاط معنا ندارد؛

محقق نائینی بعد از اینکه کلام شیخ را مطرح می کند می گوید: « هذا و لکن الانصاف أنّه ما كان ينبغي أن يجري هذا الإشكال على قلم الشیخ » اصلا سزاوار نیست این مطلب و اشکال بر قلم مانند شیخ جاری شود « فضلا عن ان یختاره و یقوّیه » چه رسد به اینکه آن را انتخاب و تقویت نماید « فانه قد تقدم منا في مبحث القطع- أنّ للامتثال مراتب أربع: أحدها: الامتثال العلمي التفصيلي، ثانيها: الامتثال العلمي الإجماليّ ثالثها: الامتثال الظني، رابعها: الامتثال الاحتمالي،» ما قبلا گفتیم امتثال امر شارع چهار مرحله دارد 1. امتثال علمی تفصیلی 2. امتثال علمی اجمالی 3. امتثال ظنی 4. امتثال احتیاطی؛ اگر بخواهید امر مولا را امتثال نمایید در چهار مرحله امکان دارد و منحصر به یک یا دو مرحله نمی شود « و هذه المراتب مترتبة عند العقل حسب ترتبها فی الذکر بمعنى أنّه لا تحسن المرتبة اللاحقة إلّا عند تعذّر المرتبة السابقة » اول تفصیلی بعد اجمالی بعد ظنی و بعد احتیاطی « علی کل حال بعد تعذر المراتب الثلاث من الامتثال التفصيلي و الإجماليّ، و الظني » وقتی سه مورد اول نشد « تصل النوبة الی الامتثال الاحتمالی و العقل یستقل بحسنه و یکون ذلک امتثالا للامر الواقعی علی تقدیر وجوده » شما احتمال امر واقعی هم بدهید و عمل را انجام دهید کافی است « و لایتوقف حقیقة الامتثال علی قصد الامر التفصیلی » حقیقت امتثال بر قصد امتثال تفصیلی توقف ندارد « و الا کان اللازم عدم حصول الامتثال فی موارد العلم الاجمالی اذ حین ما یات المکلف باحد الاطراف فان الامر به محتمل لا معلوم » یک استدلال نقضی و بستن راه درست می کند اگر بنا باشد امتثال احتمالی کافی نباشد در شک مکلف به مانند شک در ظهر جمعه بین نماز ظهر و نمازجمعه در حینی که نماز ظهر خوانده می شود یقین نداریم امر داشته باشد و احتمال می دهیم، همچنین در حین خواندن نماز جمعه هم همین طور پس حین الامتثال یقین نداریم و اگر قرار باشد امتثال احتمالی کافی نباشد خود شیخ هم به چیزی ملتزم می شود که خودش قبول ندارد « فلو کان الامتثال الاحتمالی لایکفی فی صحة العبادة » اگر امتثال احتمالی کافی نباشد در صحت عبادت « کان اللازم عدم التمکن من الامتثال فی موارد العلم الاجمالی و هو کما تری » خودت متوجه می شوی که مشکل است « فالامتثال الاحتمالی احد مراتب الامتثال بحکم العقل المستقل » عقل مستقل از این جهت که اگر احتمال دادید امر هست عقل می گوید این احتمال را اگر تعقیب کنید عدل و عدالت است ما شک نداریم که امتثال احتمالی از مستقلات عقلی است و در اینجا نزاعی نداشتیم الاحتیاط علی کل حال حسنٌ؛ نزاع ما در این است که شارع و امر مولوی و تاسیسی بیاید و استحباب را اثبات نماید « نعم لیس هو فی عرض الامتثال التفصیلی بل هو فی طوله » امتثال احتمالی در عرض امتثال تفصیلی نیست یعنی اگر امکان امتثال تفصیلی هست باید برویم سراغ تفصیلی « و ما ابعد ما بین القول بأنّ الامتثال الإجماليّ في عرض الامتثال التفصيلي، »چقدر فاصله است

بعضی قائلند امتثال اجمالی در عرض امتثال تفصیلی است حتی در مورد احتمالی نیز چنین قائلند « و بين القول: بأنّ الامتثال الاحتمالي ليس من مراتب الامتثال » و اینکه بعضی قائلند امتثال احتمالی امتثال نیست یک قول افراطی و یک قول تفریطی، امتثال اجمالی احتمالی در کنار امتثال تفصیلی و اینکه امتثال احتمالی اصلا امتثال نیست « ولا تصح العبادة و لا یسقط به الامر و ظهر ان دعوی عدم امکان الاحتیاط فی العبادیات فی غایة الوهن والسقوط» [1]

پس مشخص شد این که شیخ بگوید احتیاط در عبادت ممکن نیست دور از آبادی است .

جایی که می شود ورود پیدا کرد به این کلام و آن را نقد کرد همین است که محل نزاع ما احتیاط در عبادات دو راه دارد عقلی و شرعی احتیاط عقلی که حرفی در آن نداریم انما الکلام در احتیاط شرعی است نه مستقلات عقلیه که مرحوم نائینی بیان می کند و باید به مرحوم نائینی با این نگاه فعلی گفت؛ بعید است از مرحوم نائینی که بر قلمش چنین چیزی جاری شود چه برسد که در مقابل شیخ بایستد و بگوید سخن شیخ باطل است.